• Εισαγωγή
• 1. Η συνωμοσία της σιωπής
• 2. Τα Επιχειρήματα των Απολογητών
• α. Φλάβιος Ιώσηπος
• Testimonium Flavianum
• ”ο επονομαζόμενος Χριστός”
• Ωριγένης και Ιώσηπος
• β. Σουητώνιος
• γ. Πλίνιος ο Νεώτερος
• δ. Τάκιτος
• ε. Μαρά Βαρ Σεραπίων
• ς. Λουκιανός ο Σαμοσατεύς
• ζ. Το Εβραϊκό Ταλμούδ
• η. Θαλλός
• θ. Φλέγων ο Τραλλεύς
• ι. Κέλσος
• ια. Γαληνός εκ Περγάμου
• ιβ. Νουμήνιος
• ιγ. Άλλοι
• 3. Η Θρησκεία του Λόγου
• Προβλήματα με τις Επιστολές
• Προβλήματα με τους απολογητές του 2ου αι.
• α. Θεόφιλος Αντιοχείας
• β. Αθηναγόρας ο Αθηναίος
• γ. Τατιανός
• δ. Μινούκιος Φήλιξ
• ε. Σχόλια για τους απολογητές
• Προβλήματα με τα Ευαγγέλια
• Επίλογος

Φλάβιος Ιώσηπος

Από όλους τους ιστορικούς που φέρονται να μαρτυρούν την ύπαρξη του Ιησού, ο Ιώσηπος είναι αναμφισβήτητα ο πιο δημοφιλής στους Χριστιανούς. Ήταν ένας αξιοσέβαστος Εβραίος ιστορικός που δούλευε για τους Ρωμαίους υπό την κηδεμονία του αυτοκράτος Βεσπασιανού. Γεννήθηκε γύρω στα 37 Κ.Χ. και είναι ο πιο κοντινός στην εποχή του Ιησού από όσους χρησιμοποιούν οι απολογητές. Τα δύο μεγάλα σωζόμενα έργα του είναι η “Εβραϊκή Αρχαιολογία” (μια λεπτομερής ιστορία του εβραϊκού λαού, βασισμένη ως επί το πλείστον στη Βίβλο) και η “Ιστορία των Ιουδαϊκών Πολέμων” (μια ιστορία της καταστροφικής εβραϊκής εξέγερσης κατά της ρωμαϊκής κατοχής της Ιερουσαλήμ περί τα 70 Κ.Χ.).

Το 3ο κεφάλαιο του 18ου βιβλίου της “Ιουδαϊκής Αρχαιολογίας” περιέχει ίσως την πιο γνωστή αναφορά στον Ιησού. Ελάχιστα αποσπάσματα έχουν προκαλέσει τόση συζήτηση όσο αυτό, το λεγόμενο “Testimonium Flavianum”. Το πλήρες κείμενο λέει τα εξής:

63 Γίνεται δὲ κατὰ τοῦτον τὸν χρόνον Ἰησοῦς σοφὸς ἀνήρ, εἴγε ἄνδρα αὐτὸν λέγειν χρή: ἦν γὰρ παραδόξων ἔργων ποιητής, διδάσκαλος ἀνθρώπων τῶν ἡδονῇ τἀληθῆ δεχομένων, καὶ πολλοὺς μὲν Ἰουδαίους, πολλοὺς δὲ καὶ τοῦ Ἑλληνικοῦ ἐπηγάγετο: ὁ χριστὸς οὗτος ἦν. 64 καὶ αὐτὸν ἐνδείξει τῶν πρώτων ἀνδρῶν παρ᾽ ἡμῖν σταυρῷ ἐπιτετιμηκότος Πιλάτου οὐκ ἐπαύσαντο οἱ τὸ πρῶτον ἀγαπήσαντες: ἐφάνη γὰρ αὐτοῖς τρίτην ἔχων ἡμέραν πάλιν ζῶν τῶν θείων προφητῶν ταῦτά τε καὶ ἄλλα μυρία περὶ αὐτοῦ θαυμάσια εἰρηκότων. εἰς ἔτι τε νῦν τῶν Χριστιανῶν ἀπὸ τοῦδε ὠνομασμένον οὐκ ἐπέλιπε τὸ φῦλον.

“Ιουδαϊκή Αρχαιολογία”, Βιβλίο XVIII, κεφ. 3, 63-64

Κάποιος που δεν γνωρίζει τις δαιδαλώδεις διαμάχες σχετικά με αυτό το απόσπασμα μπορεί να θεωρήσει πως παρέχει απίστευτα στιβαρή και λεπτομερή στήριξη στις ιστορίες των ευαγγελίων. Για την ακρίβεια, μοιάζει πολύ καλό για να είναι αληθινό. Και πράγματι, η συντριπτική πλειοψηφία των μελετητών [ΣτΜ: συμπεριλαμβανομένης και της επίσημης Καθολικής Εκκλησίας] θεωρούν πως το Testimonium Flavianum είναι, τουλάχιστον εν μέρει, μια πλαστογραφία, μια ύστερη προσθήκη στο έργο του Ιώσηπου. Υπάρχουν πολλοί λόγοι που μας διαβεβαιώνουν γι' αυτό. Ο ένας είναι η ενθουσιώδης αποδοχή των θαυμάτων του Ιησού που θα μπορούσε να είχε γραφεί μόνο από έναν Χριστιανό, και ο Ιώσηπος δεν ήταν Χριστιανός. Ήταν Ορθόδοξος Εβραίος και παρέμεινε μέχρι τον θάνατό του. Ο πατέρας της Εκκλησίας Ωριγένης, που συχνά μετέφερε χωρία από τον Ιώσηπο, έγραψε πως “δεν πίστευε πως ο Ιησούς ήταν ο Χριστός”. Επιπλέον, στην “Ιστορία των Ιουδαϊκών Πολέμων” ο Ιώσηπος γράφει ρητά πως πίστευε ότι ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Βεσπασιανός ενσάρκωνε την εκπλήρωση των μεσσιανικών προφητειών (στο οποίο ίσως χρωστούσε και τη δουλειά του).

Αλλά ας υποθέσουμε πως αφαιρούμε τις προφανείς χριστιανικές προσθήκες· φράσεις όπως εἴγε ἄνδρα αὐτὸν λέγειν χρή, ὁ χριστὸς οὗτος ἦν και ἐφάνη γὰρ αὐτοῖς τρίτην ἔχων ἡμέραν πάλιν ζῶν τῶν θείων προφητῶν ταῦτά τε καὶ ἄλλα μυρία περὶ αὐτοῦ θαυμάσια εἰρηκότων. Μήπως ο Ιώσηπος έγραψε ό,τι περισσεύει, οπότε να μπορέσουμε να κρατήσουμε το υπόλοιπο ως μία “μειωμένη” εκδοχή του Testimonium, όπου ο Ιώσηπος απλά μαρτυρεί την ύπαρξη του Ιησού ως δασκάλου και σοφού άνδρα χωρίς να τον προβάλλει ως μεσσία ή θαυματοποιό;

Αυτή είναι η θέση που παίρνουν οι περισσότεροι Χριστιανοί μελετητές σήμερα, αλλά κι αυτή έχει προβλήματα. Κατ' αρχάς, ακόμα και το “μειωμένο” Testimonium είναι εγκωμιαστικό για τον Ιησού. Αυτό είναι πολύ απίθανο. Ο Ιώσηπος και αλλού όντως αναφέρεται σε άλλους που είχαν αυτοανακηρυχθεί μεσσίες εκείνη την περίοδο, όπως ο Ιούδας ο Γαλιλαίος [XVIII,1,4] και ο Θευδάς ο Μάγος [XX,5,97-99], αλλά δεν λέει ούτε μία καλή κουβέντα γι' αυτούς. Τους χλευάζει ως εξαπατητές, τους ονομάζει “ψευδοπροφήτες” και “απατεώνες”, τους κατηγορεί για τους πολέμους και τους λιμούς που ταλάνιζαν το Ισραήλ και πολλά άλλα. Αυτό είναι απόλυτα κατανοητό, αφού ο Ιώσηπος έγραφε υπό την κηδεμονία των Ρωμαίων και οι Ρωμαίοι δεν έβλεπαν με καλό μάτι τους αυτοανακηρυσσόμενους μεσσίες που κήρυσσαν την ανατροπή της καθεστηκυίας τάξης· τη ρωμαϊκή εξουσία, δηλαδή. (Το “μακάριοι οἱ πραεῖς, ὅτι αὐτοὶ κληρονομήσουσιν τὴν γῆν” σίγουρα θα έπεφτε στην ίδια κατηγορία με το “οὐκ ἦλθον βαλεῖν εἰρήνην ἀλλὰ μάχαιραν”). Μερικοί “μεσσίες” μέχρι που εναντιώνονταν ανοιχτά στην εξουσία και σπέρναν διχόνοια (όπως για παράδειγμα η εκδίωξη των εμπόρων από το ναό). Οι Ρωμαίοι συχνά εξέφραζαν τη διαφωνία τους εκτελώντας τους “μεσσίες” και ο Ιώσηπος μας αναφέρει αρκετά παραδείγματα. Αν ο Ιώσηπος είχε όντως γράψει για τον Ιησού, θα τον αποκήρυσσε, όχι μόνο επειδή ήταν ορθόδοξος Εβραίος, αλλά επειδή έπρεπε να μείνει συνεπής με το φιλορωμαϊκό στυλ γραφής του, διαφορετικά θα κινδύνευε τουλάχιστον να συλληφθεί. Είναι σχεδόν αδιανόητο να έγραψε έστω και το “μειωμένο” Testimonium.

Υπάρχουν κι άλλοι καλοί λόγοι για να πειστούμε πως ολόκληρο το χωρίο είναι πλαστό· συγκεκριμένα ότι δεν ταιριάζει με τα συμφραζόμενα. Το κεφάλαιο 3 του βιβλίου 18 της “Ιουδαϊκής Αρχαιολογίας” ξεκινά με τη διήγηση μιας σφαγής Εβραίων που διέταξε ο Πιλάτος ως απάντηση στις διαμαρτυρίες τους για τη χρήση ιερού χρήματος· έπειτα έρχεται το Testimonium, και μετά η επόμενη παράγραφος ξεκινά: “Καὶ ὑπὸ τοὺς αὐτοὺς χρόνους ἕτερόν τι δεινὸν ἐθορύβει τοὺς Ἰουδαίους...” Είναι αδιανόητο ότι ο Ιώσηπος, ένας ορθόδοξος Εβραίος, θα θεωρούσε τον θάνατο του Ιησού ως “ἕτερόν δεινὸν” για τους Εβραίους”. (Φυσικά, θα μπορούσε να πει κανείς πως το δεινό δεν ήταν ο θάνατος του Ιησού, αλλά η ίδρυση του Χριστιανισμού. Ωστόσο, σ' αυτή την περίπτωση παραμένει το ερώτημα, πώς δικαιολογείται αυτό με την ενθουσιώδη περιγραφή του Ιησού ακόμα και στο “μειωμένο” Testimonium;) Από την άλλη, αν αφαιρεθεί το Testimonium, το κείμενο ρέει αβίαστα.

Υπάρχει και ένα τελευταίο επιχείρημα κατά της αυθεντικότητας του Testimonium: δεν εμφανίζεται πουθενά πριν τον 4ο αι. Τον 2ο αι. ο Ωριγένης υπερασπίστηκε τον Χριστιανισμό από τις επιθέσεις του παγανιστή Κέλσου (ΣτΜ: στο έργο του “Κατά Κέλσου”) και μεταφέρει άφθονα χωρία από τον Ιώσηπο για να στηρίξει τις απόψεις του, αλλά δεν αναφέρει το Testimonium ούτε μία φορά, παρόλο που θα ήταν ο υπέρτατος άσσος στο μανίκι του. Οι σύγχρονοι απολογητές το εκλογικεύουν λέγοντας πως ο Ωριγένης αγνοούσε την ύπαρξη αυτού του χωρίου, αλλά είναι αδύναμο επιχείρημα δεδομένου πως ο Ωριγένης δείχνει να έχει ευρεία γνώση του έργου του Ιώσηπου και αποδυναμώνεται ακόμα περισσότερο όταν μας ζητούν να πιστέψουμε πως κανείς αρχαίος απολογητής δεν το πρόσεξε πριν το 300 ή δεν το θεώρησε άξιο αναφοράς. Ο πρώτος Χριστιανός που αναφέρεται στο Testimonium είναι ο Ευσέβιος τον 4ο αι. και κάποιοι μελετητές πιστεύουν πως ήταν αυτός που το κατασκεύασε.

Υπάρχει άλλο ένα σύντομο χωρίο στο οποίο ο Ιώσηπος αναφέρεται στον Ιησού. Στο 20ο βιβλίο της “Ιουδαϊκής Αρχαιολογίας”, στο κεφάλαιο 9 γράφει το εξής:

197	Πέμπει δὲ Καῖσαρ Ἀλβῖνον εἰς τὴν Ἰουδαίαν ἔπαρχον Φήστου τὴν τελευτὴν πυθόμενος. ὁ δὲ βασιλεὺς ἀφείλετο μὲν τὸν Ἰώσηπον τὴν ἱερωσύνην, τῷ δὲ Ἀνάνου παιδὶ καὶ αὐτῷ Ἀνάνῳ λεγομένῳ τὴν διαδοχὴν τῆς ἀρχῆς ἔδωκεν.		Στέλνει τότε ο Καίσαρας στην Ιουδαία τον Αλβίνο ως έπαρχο, όταν άκουσε για το θάνατο του Φήστου. Ο δε βασιλιάς αφαίρεσε την αρχιεροσύνη από τον Ιώσηπο και έδωσε το δικαίωμα διαδοχής στον γιο του Άνανου, που λεγόταν κι αυτός Άνανος.
198	τοῦτον δέ φασι τὸν πρεσβύτατον Ἄνανον εὐτυχέστατον γενέσθαι: πέντε γὰρ ἔσχε παῖδας καὶ τούτους πάντας συνέβη ἀρχιερατεῦσαι τῷ θεῷ, αὐτὸς πρότερος τῆς τιμῆς ἐπὶ πλεῖστον ἀπολαύσας, ὅπερ οὐδενὶ συνέβη τῶν παρ᾽ ἡμῖν ἀρχιερέων.		Λένε για τον Άνανο τον γηραιό πως αποδείχθηκε πολύ τυχερός άνθρωπος, αφού είχε πέντε παιδιά που γίνανε όλοι αρχιερείς του Θεού και επειδή ο ίδιος είχε την ίδια τιμή για μεγάλο διάστημα, κάτι το οποίο δεν είχε ξανασυμβεί σε κανέναν από τους αρχιερείς μας.
199	ὁ δὲ νεώτερος Ἄνανος, ὃν τὴν ἀρχιερωσύνην ἔφαμεν εἰληφέναι, θρασὺς ἦν τὸν τρόπον καὶ τολμητὴς διαφερόντως, αἵρεσιν δὲ μετῄει τὴν Σαδδουκαίων, οἵπερ εἰσὶ περὶ τὰς κρίσεις ὠμοὶ παρὰ πάντας τοὺς Ἰουδαίους, καθὼς ἤδη δεδηλώκαμεν.		Ο Άνανος ο νεώτερος, ο οποίος, όπως ήδη είπαμε είχε γίνει αρχιερέας, ήταν θρασύς και παράτολμος άνθρωπος και μέλος των Σαδδουκαίων, οι οποίοι είναι οι πιο αυστηροί από όλους τους άλλους Εβραίους όταν κρίνουν παραστρατήματα, όπως ήδη έχουμε πει.
200	ἅτε δὴ οὖν τοιοῦτος ὢν ὁ Ἄνανος, νομίσας ἔχειν καιρὸν ἐπιτήδειον διὰ τὸ τεθνάναι μὲν Φῆστον, Ἀλβῖνον δ᾽ ἔτι κατὰ τὴν ὁδὸν ὑπάρχειν, καθίζει συνέδριον κριτῶν καὶ παραγαγὼν εἰς αὐτὸ τὸν ἀδελφὸν Ἰησοῦ τοῦ λεγομένου Χριστοῦ, Ἰάκωβος ὄνομα αὐτῷ, καί τινας ἑτέρους, ὡς παρανομησάντων κατηγορίαν ποιησάμενος παρέδωκε λευσθησομένους.		Επειδή λοιπόν ήταν τέτοιος ο Άνανος, και επειδή ο Φήστος ήταν νεκρός και ο Αλβίνος ακόμα καθ'οδόν, θεώρησε πως του δόθηκε η ευκαιρία· συγκέντρωσε συνέδριο κριτών και έφερε κατηγορούμενο τον αδελφό του Ιησού του λεγόμενου Χριστού, που τον λέγανε Ιάκωβο, και κάποιους άλλους, με την κατηγορία ότι παρέβησαν το νόμο και τους παρέδωσε για λιθοβολισμό.
201	ὅσοι δὲ ἐδόκουν ἐπιεικέστατοι τῶν κατὰ τὴν πόλιν εἶναι καὶ περὶ τοὺς νόμους ἀκριβεῖς βαρέως ἤνεγκαν ἐπὶ τούτῳ καὶ πέμπουσιν πρὸς τὸν βασιλέα κρύφα παρακαλοῦντες αὐτὸν ἐπιστεῖλαι τῷ Ἀνάνῳ μηκέτι τοιαῦτα πράσσειν: μηδὲ γὰρ τὸ πρῶτον ὀρθῶς αὐτὸν πεποιηκέναι.		Σε όσους όμως τους θεωρούσαν αξιοσέβαστους πολίτες και πως δεν θα παρέβαιναν εύκολα τους νόμους, δεν τους άρεσε αυτό και έστειλαν κρυφά μήνυμα στο βασιλιά να διατάξει τον Άνανο να σταματήσει τέτοιου είδους ενέργειες, γιατί και όταν το έκανε πρώτη φορά δεν ήταν σωστό.
202	τινὲς δ᾽ αὐτῶν καὶ τὸν Ἀλβῖνον ὑπαντιάζουσιν ἀπὸ τῆς Ἀλεξανδρείας ὁδοιποροῦντα καὶ διδάσκουσιν, ὡς οὐκ ἐξὸν ἦν Ἀνάνῳ χωρὶς τῆς ἐκείνου γνώμης καθίσαι συνέδριον.		Κάποιοι από αυτούς πήγαν και βρήκαν και τον Αλβίνο, που βρισκόταν καθ'οδόν έξω από την Αλεξάνδρεια και τον ενημέρωσαν πως δεν ήταν σωστό ο Άνανος να συγκαλέσει συνέδριο χωρίς τη συγκατάθεσή του.
203	Ἀλβῖνος δὲ πεισθεὶς τοῖς λεγομένοις γράφει μετ᾽ ὀργῆς τῷ Ἀνάνῳ λήψεσθαι παρ᾽ αὐτοῦ δίκας ἀπειλῶν. καὶ ὁ βασιλεὺς Ἀγρίππας διὰ τοῦτο τὴν Ἀρχιερωσύνην ἀφελόμενος αὐτὸν ἄρξαντα μῆνας τρεῖς Ἰησοῦν τὸν τοῦ Δαμναίου κατέστησεν.		Ο Αλβίνος συμφώνησε με αυτά και έγραψε οργισμένος επιστολή στον Άνανο και τον απείλησε πως θα τον τιμωρούσε γι'αυτό που έκανε. Και ο βασιλιάς Αγρίππας, εξ αιτίας αυτού, του αφαίρεσε την αρχιεροσύνη, ενώ κατείχε το αξίωμα μόνο τρεις μήνες, και έκανε αρχιερέα τον Ιησού του Δαμναίου.

“Ιουδαϊκή Αρχαιολογία”, Βιβλίο XX, κεφ. 9, 197-203

Αυτό το χωρίο δεν είναι τόσο φανερή πλαστογραφία όπως το Testimonium. Ωστόσο είναι και αυτό ευάλωτο.

Ο Ιώσηπος ήταν Εβραίος ιστορικός, αλλά εργαζόταν υπό την αιγίδα του Ρωμαίου αυτοκράτορα Βεσπασιανού· έγραφε για ρωμαϊκό κοινό. Ένα ρωμαϊκό κοινό δεν θα ήξερε έννοιες του ιουδαϊκού μεσσιανισμού και δεν θα ήξερε τι σημαίνει η λέξη “χριστός”. Αν ο Ιώσηπος τη χρησιμοποιούσε χωρίς εξήγηση αυτό θα τους μπέρδευε. Ωστόσο, αν αγνοήσουμε το Testimonium ως πλαστογραφία, αυτό είναι το μόνο σημείο που χρησιμοποιείται ο όρος χωρίς να δίδεται και ερμηνεία, και δεδομένου ότι είναι αμφίβολο πως ο Ιώσηπος θα χρησιμοποιούσε τον όρο χωρίς ερμηνεία, η φράση είναι πιθανότατα εμβόλιμη.

Με αυτό κατά νου, εξηγούνται και άλλα προβλήματα του χωρίου. Το ένα είναι η παράδοξη σειρά των λέξεων στην παράγραφο. Γιατί ο Ιώσηπος αναφέρει πρώτο τον Ιησού όταν το κείμενο μιλάει ουσιαστικά για κάποιον άλλο; Λογικότατο όμως αν υποθέσουμε έναν Χριστιανό πλαστογράφο που έδωσε προτεραιότητα στο όνομα του σωτήρα του, συνειδητά ή ασυνείδητα. Το άλλο είναι η επιλογή λέξεων. Κάποιοι έχουν μεταφράσει την κρίσιμη φράση ως “ο αδελφός του Ιησού, του επονομαζόμενου Χριστού”. Ωστόσο η μετάφραση αυτή δεν στηρίζεται από το πρωτότυπο ελληνικό κείμενο. Για την ακρίβεια το ελληνικό κείμενο χρησιμοποιεί τις ίδιες λέξεις με το Κατά Ματθαίον 1,16 (σε διαφορετική πτώση).

Ίσως όλα αυτά να είναι συμπτώσεις, αλλά υπάρχει άλλη μία ανωμαλία. Διαβάζοντας το υπόλοιπο κεφάλαιο 9 μαθαίνουμε πως οι Εβραίοι οργίστηκαν τόσο πολύ από τον λιθοβολισμό του Ιακώβου που έγραψαν στον βασιλιά Αγρίππα απαιτώντας να απολυθεί ο Άνανος. Γιατί να εκνευριστούν τόσο οι Εβραίοι με τον φόνο ενός αποστάτη, ενός χριστιανού ηγέτη, που να απαιτήσουν την εκθρόνιση ενός δικού τους αρχιερέα;

Κανένα από αυτά τα τέσσερα σημεία δεν αποτελεί συγκλονιστικό στοιχείο, αλλά και τα τέσσερα μαζί οδηγούν στο συμπέρασμα πως και αυτό είναι μια μετέπειτα χριστιανική προσθήκη. Ίσως ο Ιώσηπος να έγραφε για κάποιον άλλο, κάποιον τυχαίο Εβραίο ονόματι Ιάκωβο, και κάποιος Χριστιανός σχολιαστής αργότερα θεώρησε πως αναφερόταν στον αδελφό του Ιησού, αλλά ενοχλήθηκε που ο Ιώσηπος δεν τον ανέφερε και ανέλαβε να διορθώσει το λάθος προσθέτοντας το “ἀδελφὸν Ἰησοῦ τοῦ λεγομένου Χριστοῦ” στη φράση.

Αυτό το συμπέρασμα είναι αρκετά λογικό και κάνει το χωρίο να ρέει καλύτερα. Άλλωστε, αν ο Ιώσηπος είχε όντως γράψει τη φράση “ο λεγόμενος Χριστός” είναι δύσκολο να την είχε αφήσει χωρίς εξήγηση· χώρια ότι ο ισχυρισμός είναι εξαιρετικά θρασύς αφού υπονοεί πως το άτομο είναι ο θεόσταλτος μεσσίας, ο πολυαναμενόμενος σωτήρας των Εβραίων που θα εγκαθίδρυε το αιώνιο βασίλειο του Θεού στη γη. Είναι πολύ λογικό να υποθέσουμε ότι ο Ιώσηπος τουλάχιστον θα έγραφε κάτι παραπάνω για ένα άτομο που θα τολμούσε να αποδεχθεί έναν τόσο βαρυσήμαντο τίτλο, ακόμα και αν δεν δεχόταν τους μεσσιανικούς ισχυρισμούς του. Αλλά τέτοιο κείμενο δεν υπάρχει πουθενά στον Ιώσηπο, άρα μπορούμε να συμπεράνουμε με ασφάλεια ότι ποτέ δεν έγραψε την επίμαχη φράση.

Σουητώνιος

Ο Γάιος Σουητώνιος Τράγκυλλος (Gaius Suetonius Tranquillus) ήταν ένας Ρωμαίος βιογράφος και ιστορικός με πιο διάσημο έργο του το “Περί των Βίων των Καισάρων” (De Vita Caesarum), οι βιογραφίες δώδεκα Ρωμαίων Αυτοκρατόρων πασπαλισμένες με μπόλικα κουτσομπολιά και διηγήσεις σκανδάλων. Το βιβλίο γράφτηκε γύρω στα 120 Κ.Χ. και περιέχει ένα χωρίο που συχνά αναφέρουν οι απολογητές:

Iudaeos impulsore Chresto assidue tumultuantis Roma expulit.

Επειδή οι Ιουδαίοι διαρκώς προκαλούσαν αναταραχές με την υποκίνηση του Χρηστού, τους εκδίωξε [ο Κλαύδιος] από τη Ρώμη

“De Vita Caesarum”, Βιβλίο V (Κλαύδιος), κεφ. 25§4

Ως απόδειξη για την ιστορικότητα του Ιησού, αυτή η αράδα είναι πολύ αδύναμη. Με μια και μόνο ανάγνωση προκύπτουν αρκετές ανωμαλίες. Κατ'αρχάς ο τίτλος του Ιησού είναι γραμμένος λάθος, αλλά μπορεί να μην πρόκειται καν για λάθος. Το “Chrestus” δε σημαίνει “Χριστός” (=Christus), αλλά “Χρηστός”, ένα κανονικότατο και πολύ συνηθισμένο ρωμαϊκό όνομα. Ενδέχεται το χωρίο να αναφέρεται σε κάποιον άλλο Εβραίο ψευδομεσσία, σαν εκείνους που μας αναφέρει ο Ιώσηπος. Επιπλέον ο Κλαύδιος ήταν αυτοκράτορας από το 41 ως το 54 Κ.Χ. Δεν υπάρχουν στοιχεία πως ο Χριστιανισμός είχε εξαπλωθεί στη Ρώμη αυτή την περίοδο ή ότι ήταν καν αρκετά ισχυρός για να προκαλέσει εξέγερση. Σημειώστε επίσης πως ο Σουητώνιος γράφει πως τις αναταραχές τις προκάλεσαν Εβραίοι και όχι Χριστιανοί (και ο Σουητώνιος όντως αναφέρεται αλλού στο έργο του σε Χριστιανούς, οπότε ήξερε καλά τη διαφορά).

Τέλος είναι αξιοσημείωτο το πότε γράφτηκε το χωρίο. Μετά τον Ιώσηπο, τον κοντινότερο χρονολογικά ιστορικό στον Ιησού, πηδάμε στο 120 Κ.Χ. Μια γενικόλογη αναφορά σε ένα άτομο που ίσως να ήταν ο ιδρυτής του Χριστιανισμού, γραμμένο 70 χρόνια μετά το θάνατό του δεν είναι και συγκλονιστικό στοιχείο για την ιστορικότητα του Ιησού.

Υπάρχει άλλο ένα σύντομο χωρίο στο έργο του Σουητώνιου που αναφέρουν οι απολογητές:

Afflicti suppliciis Christiani, genus hominum superstitionis novae ac maleficae

[Μετά τη φωτιά της Ρώμης] επιβλήθηκε τιμωρία στους Χριστιανούς, μια κατηγορία ανθρώπων που επιδίδονταν σε μια νέα και κακοποιό δεισιδαιμονία.

“De Vita Caesarum”, Βιβλίο VI (Νέρων), κεφ. 16§2

Θυμάστε τη δεύτερη ερώτηση στην αρχή του κεφαλαίου; Τι έγραψε ο ιστορικός; Αυτό το μικρό χωρίο δεν αναφέρει τίποτα για την ύπαρξη του Ιησού, οπότε είναι άχρηστο ως απόδειξη για την ιστορικότητά του. Απλά αποδεικνύει πως υπήρχαν Χριστιανοί το 120 Κ.Χ. και κανείς δεν φέρνει αντίρρηση σ'αυτό.

Πλίνιος ο Νεότερος

Ο Πλίνιος ο Νεότερος (Γάιος Πλίνιος Κεκίλιος Σεκούνδος, Gaius Plinius Caecilius Secundus) ήταν επί δύο χρόνια ανθύπατος (proconsul) της Βιθυνίας, μιας ρωμαϊκής επαρχίας στη Μικρά Ασία και είναι γνωστός για αρκετές επιστολές που έγραψε στον Αυτοκράτορα Τραϊανό γύρω στο 112 Κ.Χ. που μας δίνουν πληροφορίες για την καθημερινή ζωή εκείνη την περίοδο. Σε ένα από αυτά γράφει [ΣτΜ: για κάποιους Χριστιανούς που συνέλαβε, αλλά απαρνήθηκαν την πίστη τους για να γλιτώσουν]:

Quoque omnes et imaginem tuam deorumque simulacra venerati sunt et Christo male dixerunt. Affirmabant autem hanc fuisse summam vel culpae suae vel erroris, quod essent soliti stato die ante lucem convenire, carmenque Christo quasi deo dicere secum invicem seque sacramento non in scelus aliquod obstringere, sed ne furta ne latrocinia ne adulteria committerent, ne fidem fallerent, ne depositum appellati abnegarent. Quibus peractis morem sibi discedendi fuisse rursusque coeundi ad capiendum cibum, promiscuum tamen et innoxium; quod ipsum facere desisse post edictum meum, quo secundum mandata tua hetaerias esse vetueram.

Όλοι λατρέψανε το άγαλμά σου [Αυτοκράτορα] και τα αγάλματα των θεών και ταυτόχρονα καταριούνταν το όνομα του Χριστού. Παραδέχθηκαν ολόκληρη την ενοχή τους ή το σφάλμα τους, που ήταν ότι μια συγκεκριμένη ημέρα, πριν ξημερώσει, συναντιόντουσαν και απηύθηναν ένα είδος προσευχής στον Χριστό ως σε θεότητα και δενόντουσαν με βαρύ όρκο, όχι για κάποιο κακό σκοπό, αλλά [ορκίζονταν] να μην κάνουνε ποτέ κάποια απάτη ή μοιχεία, να μην πούνε ποτέ ψέματα, ούτε να προσδώσουν την εμπιστοσύνη κάποιου· και μετά είχαν έθιμο να χωρίζονται και μετά να ξανασυγκεντρώνονται για να φάνε από κοινού ένα αθώο γεύμα. Μετά τη διαταγή μου που απαγόρευε τις συναθροίσεις, όπως με διέταξες, σταμάτησαν αυτό το έθιμό τους.

“Epistularum Libri Decem”, Βιβλίο X, XCVII ή 96 (στ. 6-7)
Η απόδοση στα Ελληνικά βασίζεται στην Αγγλική μετάφραση του William Melmoth (περί 1850)

Και πάλι θυμηθείτε το δεύτερο κριτήριο. Το χωρίο δεν αναφέρει τίποτα για τον ιστορικό Ιησού, ούτε βεβαιώνει την ύπαρξη ενός τέτοιου ατόμου. Απλά λέει πως οι Χριστιανοί λατρεύαν το Χριστό, αλλά αυτό αποδεικνύει την ύπαρξη του Ιησού, όσο και το ότι οι Ρωμαίοι λάτρευαν το Δία (μην ξεχνάτε και πως το “Χριστός” είναι τίτλος και όχι όνομα). Αυτός ο στίχος δεν λέει πως ο Χριστός υπήρξε ποτέ στη Γη, ούτε πως οι Χριστιανοί το πίστευαν αυτό· οπότε ο στίχος είναι πλήρως συμβατός με έναν πρώιμο Χριστιανισμό που λάτρευε έναν Χριστό-πνεύμα του οποίου ο θάνατος και η ανάσταση συνέβησαν στους Ουρανούς. [ΣτΜ: εδώ ο συγγραφέας αναφέρεται στην υπόθεση που αναλύει στο κεφάλαιο 3] Αλλά και να μην ισχύει αυτό, εκατό χρόνια είναι υπεραρκετά για να ριζώσουν θρύλοι για ένα ανύπαρκτο ιστορικό πρόσωπο.

Τάκιτος

Άλλος ένας Ρωμαίος ιστορικός που θα μας απασχολήσει είναι ο Κορνήλιος Τάκιτος, του οποίου τα σωζώμενα έργα είναι τα “Γερμανία”, “Ιστορίαι” και τα “Χρονικά”, γραμμένα περί το 115 Κ.Χ. Προς το τέλος των “Χρονικών”, στο βιβλίο 15, κεφάλαιο 44 υπάρχει άλλη μια αναφορά στον Ιησού:

Mox petita dis piacula aditique Sibyllae libri, ex quibus supplicatum Vulcano et Cereri Proserpinaeque ac propitiata Iuno per matronas, primum in Capitolio, deinde apud proximum mare, unde hausta aqua templum et simulacrum deae perspersum est; et sellisternia ac pervigilia celebravere feminae quibus mariti erant. sed non ope humana, non largitionibus principis aut deum placamentis decedebat infamia quin iussum incendium crederetur. ergo abolendo rumori Nero subdidit reos et quaesitissimis poenis adfecit quos per flagitia invisos vulgus Christianos appellabat. auctor nominis eius Christus Tiberio imperitante per procuratorem Pontium Pilatum supplicio adfectus erat; repressaque in praesens exitiabilis superstitio rursum erumpebat, non modo per Iudaeam, originem eius mali, sed per urbem etiam quo cuncta undique atrocia aut pudenda confluunt celebranturque. igitur primum correpti qui fatebantur, deinde indicio eorum multitudo ingens haud proinde in crimine incendii quam odio humani generis convicti sunt. et pereuntibus addita ludibria, ut ferarum tergis contecti laniatu canum interirent, aut crucibus adfixi aut flammandi, atque ubi defecisset dies in usum nocturni luminis urerentur. hortos suos ei spectaculo Nero obtulerat et circense ludicrum edebat, habitu aurigae permixtus plebi vel curriculo insistens. unde quamquam adversus sontis et novissima exempla meritos miseratio oriebatur, tamquam non utilitate publica sed in saevitiam unius absumerentur.

Ο επόμενος στόχος ήταν να βρεθεί τρόπος να κατευναστούν οι θεοί και γι'αυτό το σκοπό κατατρέξανε στα Σιβυλλικά βιβλία, σύμφωνα με τις συμβουλές των οποίων προσφέρθηκαν προσευχές στον Ήφαιστο, τη Δήμητρα και την Περσεφόνη. Και προς την Ήρα κάνανε παρακλήσεις οι γηραιές γυναίκες, πρώτα στο Καπιτώλιο και έπειτα στο πιο κοντινό σημείο της ακτής, από όπου πήρανε νερό και ραντίσανε το ναό και το άγαλμα της θεάς. Και γίνανε και ιερά δείπνα και αγρυπνίες στα οποία συμμετείχαν παντρεμένες γυναίκες. Αλλά όλες οι ανθρώπινες προσπάθειες, όλα τα πλούσια δώρα του αυτοκράτορα και όλες οι παρακλήσεις στους θεούς δεν εξαφάνισαν την κακόβουλη πεποίθηση ότι η φωτιά ήταν αποτέλεσμα διαταγής. Συνεπώς, για να ξεφορτωθεί την αναφορά αυτή, ο Νέρωνας φόρτωσε την ενοχή και επέβαλε τα πιο φριχτά μαρτύρια σε μια τάξη [πολιτών] μισητή για τα έκτροπά της, που ο κόσμος ονόμαζε Χριστιανούς. Ο Χριστός, από τον οποίο πήρανε το όνομά τους, τιμωρήθηκε με την εσχάτη των ποινών κατά τη βασιλεία του Τιβερίου από έναν από τους επιτρόπους μας, τον Πόντιο Πιλάτο, και μία άκρως κακοποιός δεισιδαιμονία που αρχικά τέθηκε υπό έλεγχο, ξέσπασε ξανά όχι μόνο στην Ιουδαία, την πρώτη πηγή του κακού αυτού, αλλά ακόμα και στη Ρώμη, όπου συγκεντρώνονται και γίνονται δημοφιλή όλα τα φριχτά και ξεδιάντροπα πράγματα από κάθε γωνιά της γης. Έτσι συνελήφθησαν όλοι όσοι δήλωναν ένοχοι. Έπειτα, βάσει των πληροφοριών που δώσανε, καταδικάστηκε ένα μεγάλο πλήθος, όχι τόσο για το έγκλημα της πυρπόλησης της πόλης, όσο για το μίσος τους κατά της ανθρωπότητας. Κάθε είδους εξευτελισμοί προστέθηκαν στις θανατώσεις τους. Καλυμμένοι με δέρματα ζώων, τους ξεσκίζανε σκυλιά και πεθαίνανε ή τους καρφώνανε σε σταυρούς ή καταδικάζονταν σε πυρά και καίγονταν ως νυχτερινός φωτισμός, αφού έσβηνε το φως της ημέρας. Ο Νέρωνας διέθεσε τους κήπους του για το θέαμα και κατά τη διάρκειά του είτε ανακατευόταν με το πλήθος φορώντας ρούχα ηνίοχου ή στεκόταν όρθιος σε άμαξα. Έτσι, ακόμα κι αν επρόκειτο για εγκληματίες που τους άξιζε ακραία και παραδειγματική τιμωρία, άρχισε να αναδύεται ένα συναίσθημα συμπάθειας· γιατί καταστρέφονταν, όπως φαινόταν, όχι για το κοινό καλό, αλλά για να ικανοποιηθεί η σκληρότητα ενός ανθρώπου.

Annales (Χρονικά), βιβλίο XV, κεφ. 44
(βάσει της Αγγλικής μετάφρασης των Alfred John Church και William Jackson Brodribb)

Το χωρίο είναι πιθανότατα αυθεντικό και γραμμένο από τον Τάκιτο. Ένας Χριστιανός πλαστογράφος μάλλον δε θα έγραφε τόσο άκομψα πράγματα για τη θρησκεία του (συγκρίνετέ το με τον επαινετικό τόνο που έχει μέχρι και το “μειωμένο” Testimonium Flavianum). Όμως, όπως ισχύει και με άλλους ιστορικούς, είναι σημαντικό να σημειώσουμε πως ο Τάκιτος έγραψε σχεδόν εκατό χρόνια μετά την περίοδο κατά την οποία έζησε ο Ιησούς και δε μπορεί να παραθέσει στοιχεία από πρώτο χέρι για την ύπαρξη του Ιησού. Λογικό είναι να αναρωτηθούμε από πού αντλεί τις πληροφορίες του και ποιες είναι οι πηγές του.

Η άποψη πως ο Τάκιτος συγκέντρωσε πληροφορίες από επίσημα ρωμαϊκά αρχεία είναι μάλλον τραβηγμένη. Δεν υπάρχουν αποδείξεις πως οι Ρωμαίοι κρατούσαν αρχεία επί εκατό χρόνια για κάθε απλή σταύρωση σε κάθε γωνία της Αυτοκρατορίας και η πιθανότητα μειώνεται περαιτέρω από το γεγονός ότι η Ρώμη εν τω μεταξύ είχε καεί (όπως αναφέρει και ο Τάκιτος στην παραπάνω παράγραφο). Το πιθανότερο σενάριο είναι ότι ο Τάκιτος αντλεί πληροφορίες από σύγχρονες χριστιανικές πηγές· δε θα είχε κανένα λόγο να τις αγνοήσει, άλλωστε. Αυτό το χωρίο λοιπόν πιθανότατα βασίζεται σε χριστιανικές φημολογίες και είναι πολύ αδύναμο ως απόδειξη της ιστορικότητας του Ιησού.

Μαρά Βαρ Σεραπίων

Ο Μαρά Βαρ Σεραπίων ήταν Σύριος, αλλά δεν γνωρίζουμε τίποτα άλλο για τη ζωή του. Όλο κι όλο σώζονται σπαράγματα από ένα γράμμα που έγραψε στο γιο του από τη φυλακή [ΣτΜ: ο κύριος όγκος του γράμματος είναι συμβουλές για την αναζήτηση της σοφίας, ως μέσο αντιμετώπισης των δυσκολιών της ζωής] μεταξύ των οποίων αναφέρονται και τα εξης:

Τι να πούμε όταν οι σοφοί σύρονται βίαια από τους τυράννους και η σοφία τους χάνει την ελευθερία της από συκοφαντίες και λεηλατούνται για την ανώτερη νοημοσύνη τους, χωρίς να έχουν τι δυνατότητα να υπερασπιστούν τους εαυτούς τους; Δε είναι όμως τελείως απαραίτητο να τους λυπόμαστε. Τι κέρδισαν οι Αθηναίοι που θανάτωσαν το Σωκράτη, δεδομένου πως τιμωρήθηκαν με λιμό και λοιμό; Ή οι κάτοικοι της Σάμου όταν έκαψαν τον Πυθαγόρα, δεδομένου πως σε μία ώρα ολόκληρη η χώρα τους καλύφθηκε με άμμο; Ή οι Εβραίοι που δολοφόνησαν το Σοφό Βασιλιά τους, δεδομένου πως από εκείνη τη στιγμή άρχισαν να χάνουνε το βασίλειό τους; Διότι με δικαιοσύνη ο Θεός ξεπλήρωσε τη σοφία και των τριών. Οι Αθηναίοι πέθαναν από λιμό· και οι κάτοικοι της Σάμου σκεπάστηκαν ανεπανόρθωτα από τη θάλασσα· και οι Εβραίοι δυστύχησαν και εκδιώχθηκαν από το βασίλειό τους και σκορπίζονται σε κάθε γη. Όχι, ο Σωκράτης δεν πέθανε, χάρη στον Πλάτωνα· ούτε ο Πυθαγόρας χάρη στο άγαλμα της Ήρας· ούτε ο Σοφός Βασιλιάς εξ αιτίας των νόμων που θεσμοθέτησε.

Η απόδοση στα Ελληνικά βασίζεται στην αγγλική μετάφραση από τη συλλογή "Ante-Nicene Fathers" του Alexander Roberts & James Donaldson, τόμος VIII, σελ.735-738 (1885)

[ΣτΜ: Στάθηκε αδύνατον να εντοπίσω το ελληνικό κείμενο της επιστολής του Βαρ Σεραπίονος, αλλά εμφανίζεται να προέρχεται από χειρόγραφο σε περγαμηνή που βρίσκεται στη Εθνική Βρετανική Βιβλιοθήκη υπό τον κωδικό “BL Add. 14658”. Το χειρόγραφο αυτό αποτελεί τμήμα μιας ευρύτερης συλλογής περγαμηνών (κωδικοί 14425 ως και 14741) που βρέθηκαν στο Συριακό Μοναστήρι της Αιγύπτου, στην έρημο Wadi El Natrun.]

Εδώ υπεισέρχονται το δεύτερο και τρίτο κριτήριο. Κατά πρώτον, να σημειωθεί πως δεν είναι καθόλου βέβαιο πότε γράφτηκε το γράμμα. Χρονολογείται το νωρίτερο το 70 Κ.Χ. (πάνω από 40 χρόνια μετά το θάνατο του Ιησού), ενώ κάποιοι ιστορικοί το τοποθετούν στον 3ο αιώνα. Κατά δεύτερον και σημαντικότερον, το γράμμα δεν αναφέρει καν το όνομα του Ιησού, αλλά μιλάει απλά για έναν “σοφό βασιλιά” και δεν αναφέρει ούτε έργα, ούτε λόγια του. Μπορεί να αναφέρεται σε οποιονδήποτε από τους μεσσίες του 1ου αιώνα ή σε κάποιον παντελώς άγνωστο σε εμάς. Είναι αδύνατο να μάθουμε τι απ'όλα αυτά ισχύει. Για την ακρίβεια είναι πιο πιθανό ο Βαρ Σεραπίων να αναφέρεται σε κάποιον από τους άλλους μεσσίες μιας και ο Ιησούς εκτελέστηκε από τους Ρωμαίους και όχι από τους Εβραίους. Το γεγονός ότι δεν ονοματίζει καν αυτό το “σοφό βασιλιά”, ενώ χρησιμοποιεί τα ονόματα του Σωκράτη και του Πυθαγόρα, σημαίνει πως ο Βαρ Σεραπίων δεν ήξερε σχεδόν τίποτα γι'αυτόν. Κατά συνέπεια ως επιβεβαίωση της ιστορικότητας του Ιησού αυτή η μαρτυρία είναι άχρηστη.

Λουκιανός ο Σαμοσατεύς

Ο Λουκιανός από τα Σαμόσατα γεννήθηκε γύρω στα 125 Κ.Χ. και δεν ήταν ιστορικός, αλλά σατιρικός συγγραφέας που έγραψε διαλόγους που διακωμωδούσαν την αρχαίοελληνική φιλοσοφία και μυθολογία. Κάποιοι απολογητές αναφέρουν το εξής απόσπασμα από το έργο του:

[ΣτΜ: Ο εν λόγω Λουκιανός είναι ο γνωστός Λουκιανός που έγραψε τους "Νεκρικούς Διαλόγους", που κάποιοι από εμάς ίσως πρόλαβαν στο γυμνάσιο. Το απόσπασμα του Ebonmuse στο χωρίο που ακολουθεί είναι με έντονα γράμματα. Τα υπόλοιπα είναι ενδιαφέροντα συμφραζόμενα, καθώς είναι οι μόνες αναφορές στο έργο του Λουκιανού σε Χριστιανούς. Τη δακτυλογράφηση του πολυτονικού την έκανα εγώ από το σκαναρισμένο βιβλίο και ανταποκρίνεται στους τόνους που χρησιμοποιούνται εκεί.]

[11] Ὅτεπερ καὶ τὴν θαυμαστὴν σοφίαν τῶν Χριστιανῶν ἐξέμαθε [ὁ Πρωτεὺς], περὶ τὴν Παλαιστίνην τοῖς ἱερεῦσι καὶ γραμματεῦσιν αὐτῶν ξυγγενόμενος. Καὶ τί γάρ; Ἐν βραχεῖ παῖδας αὐτοὺς ἀπέφῃνε, προφήτης, καὶ θιασάρχης, καὶ ξυναγωγεύς, καὶ πάντα μόνος αὐτὸς ὤν. Καὶ τῶν βίβλων τὰς μὲν ἐξηγεῖτο, καὶ διεσάφει, πολλὰς δὲ αὐτὸς καὶ ξυνέγραφε, καὶ ὡς θεὸν αὐτόν ἐκεῖνοι ἡγοῦντο, καὶ νομοθέτῃ ἐχρῶντο, καὶ προςτάτην ἐπέγραφος. Τὸν μέγαν γοῦν ἐκεῖνον ἔτι σέβουσιν ἄνθρωπον, τὸν ἐν τῇ Παλαιστίνῃ ἀνασκολοπισθέντα,* ὅτι καινὴν ταὺτην τελετὴν εἰςήγαγεν ἐς τὸν βίον.		Τότε ήταν που ο Πρωτέας διδάχθηκε και τη θαυμαστή σοφία των Χριστιανών, όταν γνώρισε στην Παλαιστίνη ιερείς και διδασκάλους τους. Και μάλιστα σε μικρό χρονικό διάστημα τους ξεπέρασε και έγινε προφήτης και πρόεδρος συναθροίσεων και πρώτος στη συναγωγή και για όλα αυτός ήταν πρώτος. Και τα βιβλία τους εξηγούσε και διασαφήνιζε, αλλά και πολλά έγραψε ο ίδιος και οι Χριστιανοί τον είχαν σαν θεό και ως νομοθέτη και τον θεωρούσαν αρχηγό τους. Λατρεύουν δε και εκείνον το σπουδαίο άνθρωπο, που σταυρώθηκε* στην Παλαιστίνη επειδή ίδρυσε αυτή τη νέα θρησκεία.
[12] Τότε δὴ καὶ συλληφθεὶς ἐπὶ τούτῳ ὁ Πρωτεὺς, ἐνέπεσεν εἰς τὸ δεσμωτήριον. Ὅπερ καὶ αὐτὸ οὐ μικρὸν αὐτῷ ἀξίωμα περιεποίησε πρὸς τὸν ἐξῆς βίον, καὶ τὴν τερατείαν, καὶ δοξοκοπίαν, ὧν ἐρῶν ἐτύγχανεν. Ἐπεὶ δ' οὖν ἐδέδετο, οἱ Χριστιανοὶ συμφορὰν ποιούμενοι τὸ πρᾶγμα, πάντα ἐκίνουν, ἐξαρπάσαι πειρώμενοι αὐτόν. Εἶτ' ἐπεὶ τοῦτο ἦν ἀδύνατον, ἥγε ἄλλη θεραπεία πᾶσα οὐ παρέργως ἀλλά ξὺν σπουδῇ ἐγίγνετο· καὶ ἕωθεν μὲν εὐθὺς ἦν ὁρᾷν παρά τῷ δεσμωτηρίῳ περιμένοντα γραΐδια, χήρας τινάς, καὶ παιδιά ὀρφανά· οἱ δὲ ἐν τέλει αὐτῶν καὶ συνεκάθευδον ἔνδον μετ' αὐτοῦ, διαφθείροντες τοὺς δεσμοφύλακας· εἶτα δεῖπνα ποικίλα εἰςεκομίζετο, καὶ λόγοι ἱεροὶ αὐτῶν ἐλέγοντο, καὶ ὁ βέλτιστος Περεγρῖνος (ἔτι γὰρ τοῦτο ἐκαλεῖτο) καινός Σωκράτης ὑπ' αὐτῶν ὠνομάζετο.		Λόγω αυτών συνελήφθη ο Πρωτέας και τον έριξαν στη φυλακή, γεγονός που δεν του έδωσε και μικρό κύρος και του χρησίμευσε για την αγυρτεία και το κυνήγι της δόξας, τα οποία και λάτρευε. Όταν φυλακίστηκε, οι Χριστιανοί το θεώρησαν αυτό κοινή συμφορά και έκαναν τα πάντα για να δραπετεύσει. Αλλά επειδή αυτό στάθηκε αδύνατο, του συμπαραστάθηκαν όσο καλύτερα μπορούσαν. Από νωρίς το πρωί έβλεπε έξω από τη φυλακή να περιμένουν γριούλες και χήρες και ορφανά, ενώ οι αρχηγοί τους δωροδοκούσαν τους δεσμοφύλακες και μπαίναν στη φυλακή για να κοιμηθούν μαζί του. Του φέρνανε δε και διάφορα φαγητά και λέγανε προσευχές για χάρη του και τον σπουδαίο Περεγρίνο (γιατί και έτσι τον έλεγαν) τον θεωρούσαν ως νέο Σωκράτη.
[13] Καὶ μὴν καὶ τῶν ἐν Ἀσίᾳ πόλεων ἐστὶν ὧν ἧκόν τινες, τῶν Χριστιανῶν στελλόντων ἀπὸ τοῦ κοινοῦ, βοηθήσοντες, καὶ ξυναγορεύσοντες, και παραμυθησόμενοι τὸν ἄνδρα. Ἀμήχανον δέ τι τὸ τάχος ἐπιδείκνυνται, ἐπειδάν τι τοιοῦτον γένηται, δημόσιον. Ἐν βραχεῖ γάρ, ἀφειδοῦσι πάντων. Καὶ δὴ καὶ τῷ Περεγρίνῳ πολλὰ τότε ἧκε χρήματα παρ' αὐτῶν ἐπὶ προφάσει τῶν δεσμῶν, καὶ πρόςοδον οὐ μικρὰν ταύτην ἐποιήσατο. Πεπείκασι γὰρ αὑτούς οἱ κακοδαίμονες, τὸ μὲν ὅλον ἀθάνατοι ἔσεσθαι, καὶ βιώσεσθαι τὸν ἀεὶ χρόνον. Παρ' ὃ καὶ καταφρονοῦσι τοῦ θανάτου, καὶ ἑκόντες αὑτούς ἐπιδιδόασιν οἱ πολλοί. Ἔπειτα δὲ ὁ νομοθέτης ὁ πρῶτος ἔπεισεν αὐτοὺς, ὡς ἀδελφοὶ πάντες εἶεν ἀλλήλων· ἐπειδὰν ἅπαξ παραβάντες, θεοὺς μὲν τοὺς Ἑλληνικοὺς ἀπαρνήσωνται, τὸν δὲ ἀνεσκολοπισμένον* ἐκεῖνον σοφιστὴν αὐτῶν προςκυνῶσι, καὶ κατὰ τοὺς ἐκείνου νόμους βιῶσι. Καταφρονοῦσιν οὖν ἁπάντων ἐξίσης, καὶ κοινὰ ἡγοῦνται, ἄνευ τινὸς ἀκριβοῦς πίστεως τὰ τοιαῦτα παραδεξάμενοι. Ἤν τοίνυν παρέλθῃ τις εἰς αὐτοὺς γόης, καὶ τεχνίτης ἄνθρωπος, καὶ πράγμασι χρῆσθαι δυνάμενος, αὐτίκα μάλα πλούσιος ἐν βραχεῖ ἐγένετο, ἰδιώταις ἀνθρώποις ἐγχανών.		Αλλά και από τις ασιατικές πόλεις έρχονταν Χριστιανοί απεσταλμένοι με χρήματα από τα κοινά και για να μιλήσουν υπέρ του και για να τον παρηγορήσουν. Είναι ασύλληπτο το πόσο γρήγορα ανταποκρίνονταν, όταν γινόταν κάτι τέτοιο· και πολύ γρήγορα και δε λυπόντουσαν τα έξοδα. Με πρόφαση τη φυλάκισή του δε, ο Περεγρίνος τους πήρε πολλά λεφτά και έκανε ένα διόλου μικρό κομπόδεμα. Διότι αυτοί οι κακορίζικοι έχουν πειστεί πως είναι αθάνατοι και θα ζήσουν για πάντα. Γι'αυτό και περιφρονούν το θάνατο και συχνά παραδίδονται σ'αυτόν με τη θέλησή τους. Έπειτα ο πρώτος νομοθέτης τους έπεισε πως είναι όλοι αδελφοί μεταξύ τους, αν αλλάξουν θρησκεία και απαρνηθούν τους ελληνικούς θεούς και προσκυνούν εκείνον τον σταυρωμένο* φιλόσοφο και ζουν σύμφωνα με τις εντολές του. Όλα τα περιφρονούνε και τα έχουν από κοινού, επειδή τα πίστεψαν αυτά χωρίς να ελέγξουν αν είναι ορθά. Αν λοιπόν εμφανιστεί ανάμεσά τους κάποιος άνθρωπος απατεώνας και γητευτής, που να μπορεί να το εκμεταλλευτεί αυτό, μπορεί να γίνει πολύ γρήγορα πλούσιος, εξαπατώντας απλούς ανθρώπους.
[...]
[16] Ἐξῄει οὖν τὸ δεύτερον πλανησόμενος, ἱκανὰ ἐφόδια τοὺς Χριστιανοὺς ἔχων, ὑφ' ὧν δορυφορούμενος, ἐν ἅπασιν ἀφθόνοις ἦν. Καὶ χρόνον μέν τινα οὕτως ἐβόσκετο. Εἶτα παρανομήσας τι καὶ ἐς ἐκείνους, (ὤφθη γάρ τι, ὡς οἶμαι, ἐσθίων τῶν ἀποῤῥήτων αὐτοῖς) οὐκ ἔτι προςιεμένων αὐτῶν ἀπορούμενος [...]		Μετά από αυτά συνέχισε να περιπλανιέται, έχοντας ως εφόδιο τους Χριστιανούς που τον ακολουθούσαν και τους παρείχαν άφθονα ό,τι χρειαζόταν. Για αρκετό καιρό τρεφόταν μ'αυτό τον τρόπο. Αλλά έπειτα παρέβη κάποιο νόμο που είχαν (νομίζω πως τον είδανε να τρώει κάτι απαγορευμένο γι'αυτούς) και σταμάτησαν να τον βοηθούν και έγινε φτωχός [...] * Σημειωτέον πως κατά τη ρωμαϊκή περίοδο ο όρος “ανασκολοπισμός” αναφέρεται και στη σταύρωση, αλλά και στο παλούκωμα.

“Περί της Περεγρίνου Τελευτής”, 11-13.16 (Έκδοση Λειψίας, 1829, Τόμος IV, σελ.172-176)

Μοιάζει πως ο Λουκιανός στηρίζει την άποψη πως υπήρξε πράγματι ένα άτομο ονόματι Ιησούς Χριστός. Ωστόσο ας μην ξεχνάμε το τρίτο κριτήριο -πότε έγραψε; Δεδομένου πως το χωρίο δε γράφτηκε πριν τα μέσα του 2ου αιώνα, δε μπορεί να μας δώσει άμεσες πληροφορίες για την ιστορικότητα του Ιησού. Ο Λουκιανός πρέπει να αντλεί από αλλού τις πληροφορίες του. Από πού όμως; Αφού δε μας λέει, δε μπορούμε να ξέρουμε στα σίγουρα, όμως ίσως και να χρησιμοποίησε σαν πηγή κάποιον από τους ιστορικούς που αναφέρουμε στο κεφάλαιο αυτό. Μπορεί και να αναπαράγει απλά ιστορίες συγχρόνων του Χριστιανών. Δε μας το λέει, οπότε δεν ξέρουμε τις πηγές του, αλλά μπορούμε να πούμε με ασφάλεια πως τα γραφόμενα του Λουκιανού δεν αποτελούν ανεξάρτητη επιβεβαίωση της ύπαρξης του Ιησού.

[ΣτΜ: Επιπλέον είναι προφανές πως ο Λουκιανός μεταφέρει τις πεποιθήσεις των Χριστιανών της εποχής, οπότε δεν είναι παράδοξο να γράφει πως οι Χριστιανοί πίστευαν σε έναν πραγματικό Ιησού. Έχουμε ήδη αναφέρει άλλωστε πως εκατό χρόνια είναι επαρκέστατος χρόνος για την αποκρυστάλλωση ενός θρύλου].

Το Εβραϊκό Ταλμούδ

Το Ταλμούδ είναι μια συλλογή εβραϊκών προφορικών νόμων και ραββινικών σχολιασμών που χρησιμοποιείται από τους Ορθόδοξους Εβραίους ακόμα και σήμερα ως συμπλήρωμα της Πεντατεύχου και περιέχει προφορικές παραδόσεις που καταγράφηκαν για πρώτη φορά γύρω στα 200 Κ.Χ. Περιέχει μερικές σκόρπιες αναφορές στον Ιησού, μία από τις οποίες είναι και η ακόλουθη:

Την παραμονή του Πάσχα ο Γεσού [1] απαγχονίστηκε. Για 40 μέρες πριν την εκτέλεση εστάλη ένας κήρυκας και διαλαλούσε: “Πρόκειται να λιθοβοληθεί επειδή έκανε μάγια και δελέασε τον Ισραήλ στην αποστασία. Όποιος μπορεί να πει κάτι υπέρ του, ας προσέλθει να ικετεύσει εκ μέρους του.” Αλλά επειδή δεν εμφανίστηκε τίποτα υπέρ του, απαγχονίστηκε την παραμονή του Πάσχα! [2] ― Ο Ούλλα είπε: “Νομίζετε μήπως ότι ήταν από εκείνους που θα μπορούσαν να είχαν αθωωθεί; Μήπως και δεν ήταν μεσίθ [=δελεαστής], για τους οποίους λέει η Γραφή “οὐκ ἐπιποθήσεις ἐπ᾿ αὐτῷ οὐδ᾿ οὐ μὴ σκεπάσῃς αὐτόν”; [Δευτ 13,9] Με τον Γεσού όμως ήταν διαφορετικά, διότι είχε συνδέσεις με την κυβέρνηση [ή τη βασιλική οικογένεια, δηλ. είχε επιρροή]. Οι ραββίνοι μας δίδαξαν: Ο Γεσού είχε πέντε μαθητές: Τον Ματτάι, το Νακάι, το Νεζέρ, τον Μπουνί και τον Τοντά. Όταν έφεραν τον Ματτάι [ενώπιον του δικαστηρίου] είπαν [στους δικαστές]: “Να εκτελεστεί ο Ματτάι; Δεν είναι γραμμένο, Ματτάι [πότε] ἥξω καὶ ὀφθήσομαι τῷ προσώπῳ τοῦ Θεοῦ;” [Ψλμ 41,3] Τότε ανταπάντησαν: “Ναι, ο Ματτάι θα εκτελεστεί, αφού είναι γραμμένο όταν ο Ματτάι ἀποθανεῖται, καὶ ἀπολεῖται τὸ ὄνομα αὐτοῦ.” [Ψλμ 40,6] Όταν έφεραν τον Νακάι τους είπε: “Να εκτελεστεί ο Νακάι. Δεν είναι γραμμένο, Νακάι, [ἀθῷον] καὶ δίκαιον οὐκ ἀποκτενεῖς;” [Εξ 23,7] “Ναι”, ήταν η απάντηση, “ο Νακάι θα εκτελεστεί, αφού είναι γραμμένο πως ο Νακάι ἐν ἀποκρύφοις τοῦ ἀποκτεῖναι ἀθῷον.” [Ψλμ 9,29] Όταν έφεραν τον Νεζέρ, είπε: “Να εκτελεστεί ο Νεζέρ; Δεν είναι γραμμένο ἐξελεύσεται ράβδος [=νεζέρ] ἐκ τῆς ρίζης;” [Ησ 11,1] “Ναι”, είπανε, “ο Νεζέρ θα εκτελεστεί, αφού είναι γραμμένο πως σε πέταξαν από τον τάφο σου ως ζιζάνιο (=νεζέρ).” [3] Όταν έφεραν τον Μπουνί, είπε: “Να εκτελεστεί ο Μπουνί; Δεν είναι γραμμένο υἱὸς [=μπενί] πρωτότοκός;” [Εξ 4,22] “Ναι”, είπανε, “ο Μπουνί θα εκτελεστεί, αφού είναι γραμμένο ἐγὼ ἀποκτενῶ τὸν υἱόν σου [=μπινέ-κα] τὸν πρωτότοκον.” [Εξ 4,23] Και όταν έφεραν τον Τοντά, τους είπε: “Να εκτελεστεί ο Τοντά; Δεν είναι γραμμένο Ψαλμὸς εἰς ἐξομολόγησιν Τοντά”; [Ψλμ 99,1] “Ναι,” απάντησαν, “ο Τοντά θα εκτελεστεί, αφού είναι γραμμένο θυσία Τοντά αἰνέσεως δοξάσει με.” [Ψλμ 49,23]

Βιβλίο Sanhedrin 43a Γκεμαρά
(από το The Online Soncino Babylonian Talmud)
Ο Ebonmuse παραθέτει μόνο την πρώτη παράγραφο.

Το πρόβλημα με το Ταλμούδ είναι ότι δεν είναι αντικειμενική ιστορία, αλλά είναι πολέμιο κείμενο. Είναι προφανές ότι ο παραπάνω στίχος δεν είναι κάτι που όντως έγινε, αλλά η εβραϊκή απάντηση στην κατηγορία της Καινής Διαθήκης ότι η δίκη του Ιησού έγινε κρυφά και στα γρήγορα. Η όποια ιστορική αξία υπερκαλύπτεται από τη θεολογική προκατάληψη και αυτό ισχύει τόσο για τους Εβραίους που απαντούσαν σε χριστιανικές κατηγορίες, όσο και για τους Χριστιανούς που τις εξαπέλυαν. Όταν πλέον είχε ολοκληρωθεί η καταγραφή του Ταλμούδ, αιώνες μετά τον υποτιθέμενο θάνατο του Ιησού και μετά τον Ιουδαϊκό Πόλεμο που οδήγησε στην καταστροφή της Ιερουσαλήμ και το διασκορπισμό του Εβραϊκού λαού στα πέρατα της οικουμένης, οι ραββίνοι του 3ου αιώνα δε ήταν σε θέση να αποδείξουν πως ουδέποτε υπήρξε Ιησούς (για να μην αναφέρουμε πως επιπλέον δεν είχαν τα ερμηνευτικά εργαλεία που θα τους επέτρεπε να το θεωρήσουν ως βιώσιμη πιθανότητα). Θα τους ήταν πολύ πιο εύκολο να δεχθούν τις ιστορίες και να τις αλλάξουν ώστε να υποστηρίζουν τη δική τους θέση και αυτό ακριβώς έκαναν.

Επιπλέον το Ταλμούδ είναι άχρηστο ως ιστορικό κείμενο όχι μόνο επειδή διαφέρει δραματικά από τις χριστιανικές περιγραφές των γεγονότων, αλλά επειδή το ίδιο το Ταλμούδ φάσκει και αντιφάσκει όταν αναφέρεται στον Ιησού. Θα παρατηρήσατε στο προηγούμενο χωρίο πως λέει πως ο Ιησούς κρεμάστηκε και δε σταυρώθηκε. Αλλού λέει πως πέθανε δια λιθοβολισμού και όχι στο Γολγοθά, αλλά στη Λύδδα και όχι από τους Ρωμαίους, αλλά τους Εβραίους. Κάποιοι στίχοι του Ταλμούδ αναφέρουν πως ήταν γιος Ρωμαίου στρατιώτη [ΣτΜ: αυτό το αναφέρει και ο Κέλσος στην επίθεσή του στο Χριστιανισμό και ο εν λόγω στρατιώτης ονοματίζεται ως “Πάνθηρας”], αλλού πως ήταν μάγος. Μία αναφορά τον θέλει να ζει την περίοδο των Μακκαβαίων το 100 π.Κ.Χ., ενώ μια άλλη λέει πως οι γονείς του ήταν σύγχρονοι ενός ραββίνου που έζησε το 2ο αιώνα. Αναφορές τόσο κατακερματισμένες και σε τόση ασυμφωνία μεταξύ τους μας δείχνουν πως το Ταλμούδ δεν έχει ιστορική αξιοπιστία. Αν περιέγραφε πραγματικά ιστορικά γεγονότα δε θα περιείχε τόσες αντιφάσεις. Αυτό, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι γράφτηκε πολύ αργά, το καθιστούν εξαιρετικά αδύναμο στοιχείο της ιστορικότητας του Ιησού.

Θαλλός

Το πραγματικό όνομα του ιστορικού που σήμερα ονομάζουμε Θαλλό μας είναι άγνωστο και τα γραφόμενά του δε σώζονται μέχρι σήμερα. Ο μόνος λόγος που ξέρουμε το οτιδήποτε για το άτομό του είναι επειδή αναφέρεται σε κείμενα τρίτων. Τον 9ο αιώνα ένας Χριστιανός ονόματι Γεώργιος Σύγκελλος μεταφέρει τα γραφόμενα ενός Χριστιανού του 3ου αιώνα, του Ιούλιου Αφρικανού, ο οποίος με τη σειρά του αναφέρει το έργο ενός τρίτου άνδρα που έγραψε μια ιστορία της ανατολικής Μεσογείου μεταξύ 50 και 100 Κ.Χ. Το πραγματικό όνομα του άνδρα αυτού είναι αβέβαιο μιας και το χειρόγραφο είναι κατεστραμμένο και λείπει ένα γράμμα, αλλά το πιθανό είναι να λεγότανε “Θαλλός”. Βέβαια δεν έχουμε ούτε και πρωτότυπα έργα του Αφρικανού και προφανώς ένα σπάραγμα από τρίτο χέρι μετά από 8 αιώνες είναι τραγικά αδύναμο ως αποδεικτικό στοιχείο. Αν πιστέψουμε όμως και τον Σύγκελλο και τον Αφρικανό (μιας και δεν έχουμε τα πρωτότυπα), η ιστορία του Θαλλού αναφέρει το τρίωρο σκοτάδι κατά τη σταύρωση του Ιησού.

Όπως ήδη είπα, ως μαρτυρία αυτή είναι τόσο απελπιστικά αδύναμη που θα μπορούσαμε να την απορρίψουμε συλλήβδην. Αναφορές από τρίτο χέρι δεν είναι επαρκής απόδειξη για ένα παγκόσμιο σκότος που θα έπρεπε να είχαν προσέξει οι πάντες. Επιπλέον, ο ίδιος ο Θαλλός δεν το αναφέρει ως αξιοπερίεργο. Ο Σύγκελλος γράφει πως ο Αφρικανός είπε:

Καθ' ὅλου τοῦ κόσμου σκότος ἐπήγετο φοβερώτατον, σεισμῷ τε αἱ πέτραι διερρήγνυντο καὶ τὰ πολλὰ Ἰουδαίας καὶ τῆς λοιπῆς γῆς κατερρίφθη. Τοῦτο τὸ σκότος ἔκλειψιν τοῦ ἡλίου Θάλλος ἀποκαλεῖ ἐν τρίτῃ τῶν ἱστοριῶν, ὡς ἐμοὶ δοκεῖ, ἀλόγως. Ἑβραῖοι γὰρ ἄγουσι τὸ πάσχα κατὰ σελήνην ιδ΄, πρὸ δὲ μιᾶς τοῦ πάσχα τὰ περὶ τὸν σωτῆρα συμβαίνει. Ἔκλειψις δὲ ἡλίου σελήνης ὑπερλθούσης τὸν ἥλιον γίνεται· ἀδύνατονδὲ ἐν ἄλλῳ χρὀνῳ, πλὴν ἐν τῷ μεταξύ μιᾶς καὶ τῆς πρὸ αὐτῆς κατὰ τὴν σύνοδον αὐτὴν ἀποβῆναι. Πῶς οὖν ἔκλειψις νομισθείη κατὰ διάμετρον σχεδὸν ὑπαρχούσης τῆς σελήνης ἡλίῳ;

Χρονογραφίαι, Έκδοση Βόννης 1829, Τόμος Ι, v.257 (σελ. 609-610)
”Αφρικανού περί των κατά το σωτήριον πάθος και την ζωοποιόν ανάστασιν”

Το εβραϊκό Πάσχα είναι κοντά σε πανσέληνο και είναι αδύνατον να συμβεί έκλειψη με πανσέληνο, πόσο μάλλον μία που θα κρατούσε και τρεις ώρες, οπότε ο Αφρικανός θα είχε δίκιο να αμφιβάλλει, εάν όντως ο Θαλλός έγραψε αυτά που του αποδίδονται. Δεν ξέρουμε όμως τι έγραψε ο Θαλλός μιας και δεν μεταφέρονται αυτολεξεί τα λεγόμενά του. Οι αστρονόμοι έχουν υπολογίσει πως όντως έγινε μια ηλιακή έκλειψη το Νοέμβριο του 29 Κ.Χ. Δεν είναι πιθανό ο Θαλλός να κατέγραψε αυτή την έκλειψη και η σύνδεση με το σκότος της σταύρωσης να έγινε από τον Αφρικανό, που νόμισε λανθασμένα πως ο Θαλλός προσπαθούσε να εξηγήσει το μυστηριώδες τρίωρο σκοτάδι; Και όλα αυτά υπό την προϋπόθεση πως τα λεγόμενα του Θαλλού μεταφέρθηκαν σωστά από τον Αφρικανό και τα λεγόμενα και των δύο από τον Σύγκελλο. Δεδομένου ότι κανένας κρίκος αυτής της αλυσίδας δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί, δεν υπάρχει κανένας λόγος να δεχθούμε ότι ο Θαλλός στηρίζει την ευαγγελική περιγραφή της σταύρωσης.

Φλέγων ο Τραλλεύς

Καθώς φτάνουμε στο τέλος της λίστας, εδώ συναντούμε τον Φλέγοντα από τις Τράλλεις, ένα συγγραφέα που έζησε γύρω στα 140 Κ.Χ. Όπως και ο Θαλλός, αναφέρεται ως μάρτυρας του θαυμαστού σκότου την ώρα της σταύρωσης. Ομοίως με το Θαλλό, τα σημαντικότερα έργα του, τα “Χρονικα” και οι “Ολυμπιάδαι” έχουν χαθεί και ο μόνος λόγος που γνωρίζουμε το οτιδήποτε για τα περιεχόμενά τους είναι από αναφορές σε μεταγενέστερους Χριστιανούς σχολιαστές, όπως ο Ωριγένης, ο Ευσέβιος και ο Ιούλιος Αφρικανός. Και οι τρεις τους αναφέρουν τον Φλέγοντα για να αποδείξουν το σκότος. Για παράδειγμα ο Ιούλιος Αφρικανός [ΣτΜ: όπως τον μεταφέρει ο Γεώργιος Σύγκελλος] λέει τα εξής:

Ἔστω δὴ, συναρπαζέτω τοὺς πολλοὺς τὸ γεγενημένον καὶ τὸ κοσμικὸν τέρας ἡλίου ἔκλειψις ὑπονοείσθω ἐν τῇ κατὰ τὴν ὄψιν. Φλέγων ἱστορεῖ ἐπὶ Τιβερίου Καίσαρος ἐν πανσελήνῳ ἔκλειψιν ἡλίου γεγονέναι τελείαν ἀπό ὥρας ἕκτης μέχρις ἐνάτης, δηλῶν ὡς ταύτην.

Χρονογραφίαι, Έκδοση Βόννης 1829, p.323 (σελ. 610)
”Αφρικανού περί των κατά το σωτήριον πάθος και την ζωοποιόν ανάστασιν”

Και ο Ευσέβιος, ο μόνος που μεταφέρει τα λόγια του Φλέγοντα αυτολεξεί, λέει:

Jesus Christus, secundum prophetias, quae de eo fuerant praelocutae, ad passionem venit anno Tiberii 18, quo tempore etiam in aliis ethnicorum commentariis haec ad verbum scripta reperimus: Solis facta defectio, Bithynia terraemotu concussa, et in urbe Nicaena aedes plurimae corruerunt: quae omnia his congruunt, quae in passione Salvatoris acciderunt. Scribit vero super his et Phlegon, qui olympiadarum egregius supputator est, in XIII libro ita dicens:		Ο Ιησούς Χριστός, σύμφωνα με τις προφητείες που προειπώθηκαν γι'αυτόν, μαρτύρησε το 18ο έτος του Τιβερίου και βρήκαμε τα ακόλουθα πράγματα γραμμένα γι'αυτό το έτος στις ιστορίες των Εθνικών: Έγινε μία έκλειψη, η Βιθυνία χτυπήθηκε από σεισμό και πολλά κτίρια στην πόλη της Νίκαιας γκρεμίστηκαν. Όλα αυτά συμπίπτουν με τα γεγονότα του πάθους του Σωτήρα μας. Ο Φλέγων, που ήταν εξαιρετικός υπολογιστής των Ολυμπιάδων, στο 13ο βιβλίο γράφει τα ακόλουθα:
"Quarto autem anno CCII olympiadis, magna et excellens inter omnes, quae ante eam acciderant, defectio solis est facta; dies hora sexta in tenebrosam noctem versus, ut stellae in caelo visae sint, terraeque motus in Bithynia Nicaenae urbis multas aedes subvertit."		"Στο τέταρτο έτος της 202ης Ολυμπιάδας [32 Κ.Χ.] έγινε μια έκλειψη του ηλίου, μεγαλύτερη από οποιαδήποτε είχε συμβεί στο παρελθόν. Την 6η ώρα, η μέρα σκοτείνιασε ως νύχτα και τα αστέρια φάνηκαν στον ουρανό. Ένας σεισμός στη Βιθυνία, κατέστρεψε πολλά κτίρια στη Νίκαια."
Argumentum autem hujus rei, quod Salvator isto anno passus sit, Evangelium praebet Johannis, in quo scribitur, post decimum quintum annum Tiberii Caesaris, tribus annis Dominum praedicasse. Josephus etiam vernaculus Judaeorum scriptor, circa haec tempora die Pentecostes sacerdotes primum commotionem locorum, et quosdam sonitus sensisse testatur. Deinde ex adyto Templi repentinam subito erupisse vocem dicentium: "Transmigremus ex his sedibus." Scribit autem supra dictus vir, quod eodem anno Pilatus praeses secreto noctis imagines Caesaris in templo statuerit. Et haec prima seditionis et turbarum Judaeis causa exstiterit.		Απόδειξη πως τα πάθη του Σωτήρα μας συνέβησαν αυτό το έτος, παρέχει το Κατά Ιωάννην Ευαγγέλια, το οποίο γράφει πως ο Κύριός μας δίδαξε για 3 χρόνια μετά το 15ο έτος του Τιβερίου.* Και ο Ιώσηπος, ο ντόπιος ιστορικός των Εβραίων διηγείται πως περίπου αυτό τον καιρό, την ημέρα της Πεντηκοστής, πρώτοι οι ιερείς παρατήρησαν κάποια κίνηση και θόρυβο και ξαφνικά ακούστηκε μια φωνή μέσα από το άδυτο του Ναού να λέει: “Ας αποχωρήσουμε από εδώ”. Ο Ιώσηπος λέει επίσης πως το ίδιο έτος ο κυβερνήτης Πιλάτος κρυφά τη νύχτα έστησε κάποια αγάλματα του Καίσαρα στο Ναό και αυτή ήταν η πρώτη αιτία εξέγερσης και αναταραχών για τους Εβραίους.

* Το 15ο έτος του Τιβερίου το αναφέρει ο Λουκάς και όχι ο Ιωάννης.

Ευσεβίου “Παντοδαπή Ιστορία”, βιβλίο 2, σελ. 256-258 (202η Ολυμπιάδα)
από τη λατινική μετάφραση Ιερονύμου που βασίστηκε σε αρμένικη μετάφραση (το πρωτότυπο ελληνικό κείμενο δε σώζεται)
Η μετάφραση στα Ελληνική είναι βασισμένη σε αυτή την αγγλική μετάφραση.

Βέβαια θυμηθείτε το τρίτο κριτήριο. Ο Φλέγων έζησε προφανώς πολύ αργά για να τα δει όλα αυτά ο ίδιος. Δεν μπορεί να προσφέρει ανεξάρτητη μαρτυρία του σκότους.

Ωστόσο δεν πρέπει να ξεχνάμε το πρώτο κριτήριο, που έχει σχέση με την αξιοπιστία του Φλέγοντα ως ιστορικού. Απ'όσο ξέρουμε δεν ήταν Χριστιανός, οπότε δεν υπάρχει λόγος να τον κατηγορήσουμε ότι εφηύρε την ιστορία για να στηρίξει τις πεποιθήσεις του. Φαίνεται όμως πως ο Φλέγων αγαπούσε ιδιαίτερα τις συναρπαστικές και θαυμαστές ιστορίες ασχέτως πηγής και δεχόταν ως αληθινά πολλά αδύνατα πράγματα. Το βιβλίο του “Περί Θαυμάτων” περιέχει ιστορίες για ζωντανούς κενταύρους, φαντάσματα, άνδρες που γέννησαν, μια προφήτισσα χιλίων ετών, ένα πτώμα που είπε προφητείες σε ένα πεδίο μάχης και το κεφάλι του Ρωμαίου στρατηγού Πόπλιου, το οποίο συνέχισε να μιλάει ακόμα και όταν ένας τεράστιος κόκκινος λύκος κατασπάραξε το σώμα του.

Όταν έγραψε ο Φλέγων στα μισά του 2ου αιώνα, η χριστιανική μυθολογία για τη σταύρωση σίγουρα θα είχε διαδοθεί. Πολύ πιθανόν ο Φλέγων, που λάτρευε τέτοιες φανταστικές ιστορίες, να την άκουσε και να την αναπαρήγαγε άκριτα. Ένας συγγραφέας τόσο αναξιόπιστος, και που εν πάσι περιπτώσει μας είναι γνωστός μόνο δια μέσου Χριστιανών, οι οποίοι μπορεί και να παράλλαξαν τα γραφόμενά του, δεν μπορεί θα θεωρηθεί αξιόπιστη ιστορική μαρτυρία.

Άλλοι

Πέρα από τους συγγραφείς και ιστορικούς που αναφέρονται εδώ, μερικοί απολογητές αναφέρουν και πατέρες της εκκλησίας και απολογητές από τον 2ο αιώνα και δώθε, όπως τον Κλημέντιο, τον Ιγνάτιο, τον Ιουστίνο Μάρτυρα, τον Πολύκαρπο, τον Ωριγένη ή τον Ευσέβιο. Η μαρτυρία ενός Χριστιανού που έζησε αιώνες μετά το θάνατο του Ιησού προφανώς και δεν μπορεί να θεωρηθεί πολύτιμη αξιόπιστη μαρτυρία. Από πού να αντλούν τις πληροφορίες τους, αν όχι από τα ευαγγέλια; Είναι εύλογο πως αυτοί οι συγγραφείς δεν μπορούν να μας προσφέρουν ανεξάρτητα στοιχεία για την ιστορικότητα του Ιησού.

---

Υπάρχουν σοβαροί λόγοι για να αμφισβητηθεί η αυθεντικότητα, η αξιοπιστία ή και τα δύο κάθε ιστορικής πηγής που αναφέρεται ως απόδειξη της ύπαρξης του Ιησού. Αλλά ακόμα και να ίσχυε το αντίθετο -ακόμα και αν δεν υπήρχε κανένας λόγος να αμφισβητηθούν τα προαναφερθέντα χωρία- δε θα ήταν επαρκώς εντυπωσιακές μαρτυρίες για τον πιο σημαντικό άνθρωπο που έζησε ποτέ. Όλα μαζί αν τα βάζαμε, δε θα γεμίζαμε ούτε μια σελίδα. Είναι εύλογο να πιστέψουμε πως τη ζωή του Ιησού την προσέξανε τόσοι λίγοι; Είναι εύλογο να πιστέψουμε πως το παγκόσμιο σκοτάδι το σημειώνουνε μόνο δύο χαμένοι συγγραφείς, που τα λόγια τους μας έρχονται διαμέσου δύο και τριών στομάτων; Ή να πιστέψουμε μια μαζική νεκρανάσταση που κανείς δεν πήρε πρέφα; Ή να πιστέψουμε σε έναν ενσαρκωμένο Υιό του Θεού, του οποίου τα αναρίθμητα θαύματα, τα τεράστια πλήθη ακολούθων και η θριαμβευτική του επιστροφή από τους νεκρούς, αναφέρεται σε σύντομα αποσπάσματα από έργα ιστορικών που έζησαν πολλές δεκαετίες μετά το θάνατό του;

Προφανώς εδώ υπάρχει πρόβλημα.

Ποια είναι όμως η λύση; Το 3ο μέρος θα απαντήσει σ'αυτό το ερώτημα, αναλύοντας τις επιστολές της Καινής Διαθήκης και τα γραπτά των πρώτων απολογητών για να καταλήξει σε ένα πολύ διαφορετικό συμπέρασμα για το τι ακριβώς πίστευαν οι πρώτοι Χριστιανοί.

ΣτΜ: Τα ακόλουθα είναι μια επιλογή χωρίων που φαίνονται να υποστηρίζουν τη θεωρία του Ιησού-Πνεύμα, όπως προαναφέρθηκε στην προηγούμενη ενότητα. Ουσιαστικά πρόκειται για μια σταχυολόγηση χωρίων από τον "Ήχο της Σιωπής" του Earl Doherty. Στην ιστοσελίδα του "Το Παζλ του Ιησού" θα βρείτε και μια λίστα με χωρία που φαίνεται να υποστηρίζουν την αντίθετη άποψη (αν και ο Doherty αναλύει γιατί απορρίπτει την ερμηνεία τους ως τέτοια) καθώς και μια απάντηση του συγγραφέα στα επιχειρήματα του J.P. Holding. Διαβάστε το υλικό αυτό πριν αφήσετε κάποιο σχόλιο, ώστε να μην επαναλαμβάνονται τα ίδια και τα ίδια επιχειρήματα.

Επίσης να σημειωθεί πως προσωπικά δε συμμερίζομαι απόλυτα την άποψη αυτή. Αν και η θεωρία πως ο Χριστιανισμός δεν είχε κάποιον επίγειο ιδρυτή είναι ευρέως διαδεδομένη στους αθεϊστικούς κύκλους, προσωπικά μου φαίνεται λίγο τραβηγμένη και για την ώρα την βλέπω περισσότερο ως διασκεδαστική άσκηση επί χάρτου. Μπορεί να ισχύει; Σίγουρα. Είναι επαρκώς τεκμηριωμένη; Comme çi, Comme ça. Τηρώ στάση αναμονής.

Θεόφιλος Αντιοχείας

Ας πάρουμε για παράδειγμα τον Θεόφιλο, επίσκοπο Αντιοχείας περί το 160. Η προσπάθειά του να υπερασπιστεί την πίστη του απέναντι σε έναν παγανιστή σώζεται στο έργο “Προς Αυτόλυκον”.

Ο Θεόφιλος θεωρεί τον εαυτό του Χριστιανό, αλλά οι πεποιθήσεις του είναι ακραία διαφορετικές από αυτές των σύγχρονων Χριστιανών. Ούτε καν αναφέρει τον Ιησού Χριστό. Έχει όντως πολλά να πει για τον Υιό του Θεού, το Λόγο -το μέσο δημιουργίας του Θεού και μεσάζοντα με τον κόσμο- αλλά πουθενά δεν αναφέρει πως αυτή η κοσμική δύναμη ενσαρκώθηκε ποτέ σε ανθρώπινο σώμα. Για την ακρίβεια, όταν του ζητείται να ερμηνεύσει τον όρο “Χριστιανός” απαντά "καλούμεθα χριστιανοὶ ὅτι χριόμεθα ἔλαιον θεοῦ." [Ι§12] και λέει πως οι Χριστιανοί έχουν γνώση του Θεού μέσω του Αγίου Πνεύματος. Όταν ερωτάται πώς κερδίζει κάποιος την αιώνιο ζωή, απαντά ότι ο τρόπος είναι η υπακοή των εντολών του Θεού και δεν αναφέρει τίποτα για κάποια λυτρωτική θυσία. [Ι§14] Ακόμα και όταν ο Αυτόλυκος τον προκαλεί λέγοντας "Δεῖξόν μοι κἂν ἕνα ἐγερθέντα ἐκ νεκρῶν, ἵνα ἰδὼν πιστεύσω" [Ι§13] ο Θεόφιλος μένει βουβός και δεν αναφέρει ούτε τον Λάζαρο, ούτε την κόρη του Ιαείρου, ούτε καν την ανάσταση του ίδιου του Ιησού. Ουσιαστικά ο Αυτόλυκος του είπε "Δεῖξόν μοι τὸν θεόν σου" και ο Θεόφιλος απέτυχε παταγωδώς.

Αθηναγόρας ο Αθηναίος

Το έργο του Αθηναγόρα ”Πρεσβεία περί των Χριστιανών” γράφτηκε περίπου την ίδια περίοδο και έχει το ίδιο στυλ με το έργο του Θεόφιλου. Σε 37 κεφάλαια περιγράφει με εξαντλητικές λεπτομέρειες την έννοια του Λόγου, του αέναου Υιού του Θεού και όργανο της δημιουργίας, αλλά ούτε μία φορά δεν αναφέρει πως οι Χριστιανοί πιστεύουν πως αυτός ο θείος Λόγος ήρθε στη γη σε ανθρώπινο σώμα και λεγόταν Ιησούς. Δεν υπάρχει αναφορά ούτε για τη σταυρική θυσία, ούτε για την ανάσταση του Ιησού. Κι αυτός πιστεύει πως η σωτηρία κερδίζεται μέσω της γνώσεως του Λόγου. “Αν αναφερθώ σε λεπτομέρειες των δογμάτων μας”, λέει, “μη σας κάνει εντύπωση”. Γιατί λοιπόν δεν αναφέρεται καθόλου στον άνθρωπο Ιησού;

Τατιανός

Στο έργο του "Προς Έλληνας", γραμμένο περί το 160 Κ.Χ., ο Τατιανός παρακινεί τον αναγνώστη να ασπαστεί τη χριστιανική πίστη. Όπως και ο Θεόφιλος και ο Αθηναγόρας, αναλίσκεται στο να περιγράφει διεξοδικά το Λόγο, αλλά ποτέ δεν αναφέρεται σε κάποια ενσάρκωση, ούτε αναφέρει το όνομα του Ιησού και ισχυρίζεται πως η σωτηρία βασίζεται στη γνώση του Θεού. Αργότερα αποκόπηκε από τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό και έγινε μέλος μιας αίρεσης, ενώ συνέθεσε και ένα κράμα των τεσσάρων κανονικών ευαγγελίων, με τίτλο “Διατεσσάρων”. Αυτό ίσως υποδηλώνει πως άλλαξε πεποιθήσεις ή μπορεί να σημαίνει κάτι άλλο· το ζήτημα των ευαγγελίων και του πώς τα έβλεπε ο Τατιανός θα το συζητήσουμε διεξοδικότερα παρακάτω.

Μινούκιος Φήλιξ

Για το τέλος κράτησα τον πιο “διαφωτιστικό” απολογητή που υπάρχει. Ο Μάρκος Μινούκιος Φήλιξ (Marcus Minucius Felix) έγραψε μεταξύ 150 και 200 Κ.Χ. το έργο του “Οκτάβιος” που είναι ένας φανταστικός διάλογος μεταξύ του φανταστικού Χριστιανού χαρακτήρα Οκτάβιου και του παγανιστή χαρακτήρα Καικίλιου.

Ο Χριστιανισμός του Μινούκιου Φήλιξ, όπως παρουσιάζεται από τα λεγόμενα του Οκτάβιου, είναι πολύ πιο παράξενος από εκείνον όλων των άλλων απολογητών. Μιλά εις μάκρος για τον μονοθεϊστικό Θεό χωρίς να αναφερθεί καθόλου στον Ιησού ή καν στην έννοια του Λόγου. Όταν ο Καικίλιος λέει ως πρόκληση στον Οκτάβιο “Υπάρχει έστω και ένα άτομο που να επέστρεψε από τους νεκρούς... ως παράδειγμα για να πιστέψουμε;” ο Οκτάβιος δεν δίνει την προφανή απάντηση. Για την ακρίβεια δε δίνει καμία απάντηση.

Αλλά δεν είναι αυτό το σημείο-φωτιά. Στο κεφάλαιο 9 ο Καικίλιος επιτίθεται στους Χριστιανούς με μια μεγάλη λίστα συκοφαντιών· κάνουνε, λέει, ομαδικά όργια σε κάθε συγκέντρωση, λατρεύουν το κεφάλι ενός γαϊδάρου ή τα αχαμνά των ιερέων τους, σκοτώνουν και τρώνε μωρά στις τελετές τους κ.λπ. Ο Καικίλιος λέει επίσης αυτό:

Et qui hominem, summo supplicio pro facinore punitum, et crucis ligna feralia, eorim caerimonias fabulantur, congruentia perditis sceleratisque tribuit altaria, ut id colant quod merentur.

Και κάποιοι λένε πως αντικείμενο λατρείας τους είναι κι ένας άνθρωπος που θανατώθηκε ως εγκληματίας καθώς και το άθλιο ξύλο του σταυρού του· αντάξιος ως βωμός για τέτοιους διεφθαρμένους ανθρώπους που λατρεύουν ό,τι τους αξίζει.

Octavius, κεφ.IX, σελ.261

Μην ξεχνάτε ότι ο Μινούκιος τα γράφει αυτά. Μόλις συμπεριέλαβε το κεντρικό δόγμα ολόκληρου του Χριστιανισμού σε μια λίστα με γελοίες και αηδιαστικά ψευδείς κατηγορίες για τη θρησκεία του. Πώς απαντά ο Οκτάβιος;

Η πρώτη απάντηση του Οκτάβιου είναι ότι και οι παγανιστές πιστεύουν παρόμοια πράγματα για ενσαρκωμένους θεούς, αλλά δεν κάνει παραλληλισμούς. Αντίθετα τις γελοιοποιεί. “Συνεπώς ούτε δημιουργούνται θεοί από νεκρούς ανθρώπους, αφού ένας θεός δεν μπορεί να πεθάνει· ούτε γεννιόνται από ανθρώπους, αφού ό,τι γεννιέται, πεθαίνει”, λέει. Οι θεοί δεν μπορούν να δημιουργηθούν από “ανθρώπους που γεννιούνται”; Οι θεοί δεν μπορούν να πεθάνουν; Πού είναι η κρίσιμη εξαίρεση; Πού είναι η διάκριση ουσιών που κανείς Χριστιανός δε θα παρέλειπε; Ο Οκτάβιος δεν προσφέρει καμία απάντηση.

Αλλά το πράγμα γίνεται ακόμη διασκεδαστικότερο, όταν ο Οκτάβιος αρχίζει να επιτίθεται σε συγκεκριμένες θέσεις του Καικίλιου και στο κεφάλαιο 29 λέει:

Hec et hujusmodi nobis non licet nec andire etiam pluribus turpe defendere est. Ea enim de castis fingitis et puducis quae fieri non crederemus, nisi de vobis probaretis. Nam quod religioni nostrae hominem noxium, et crucem ejus adscribitis, longe de vicinia veritatis erratis, qui putatis Deum credi, aut meruisse noxium, aut potuisse terrenum.

Τέτοια πράγματα και κακόφημα σαν κι αυτά δεν επιτρέπεται ούτε να τα ακούμε και είναι και ντροπιαστικό να υπερασπιζόμαστε τους εαυτούς μας από τέτοιες κατηγορίες. Γιατί προσποιείσαι πως αυτά τα πράγματα γίνονται από αγνούς και μετριόφρονες ανθρώπους, τα οποία δε θα έπρεπε να πιστεύουμε πως καν γίνονται, εκτός και αν απέδειξες πως αληθεύουν για σένα. Γιατί όταν αποδίδεις στη θρησκεία μας τη λατρεία ενός εγκληματία και του σταυρού του, απομακρύνεσαι από την αλήθεια, με το να πιστεύεις πως ένας εγκληματίας άξιζε, ή ότι ένα επίγειο ον θα μπορούσε, να γίνει πιστευτό ως Θεός.

Octavius, κεφ.XXIX, σελ.331

Το νόημα αυτών των γραμμών δε θα μπορούσε να είναι σαφέστερο. Ο Οκτάβιος αρνείται ότι οι Χριστιανοί λατρεύουν έναν επίγειο σταυρωμένο άνδρα. Δεν αφήνει κανένα περιθώριο παρερμηνείας, κανένα περιθώριο για εξαιρέσεις και διευκρινίσεις και πουθενά δε λέει πως ο άνδρας που λατρεύουν δεν ήταν εγκληματίας, αλλά αθώος και μάλιστα Υιός του Θεού. Δε λέει τίποτα τέτοιο. Για την ακρίβεια η τελευταία του φράση λέει ξερά πως κανένα επίγειο ον οποιουδήποτε είδους δε γίνεται να θεωρείται ως θεός. Έπειτα συνεχίζει με τον ίδιο ευθύ τρόπο για να αντικρούσει την κατηγορία πως οι Χριστιανοί σκοτώνουν και τρώνε μωρά.

Ορισμένοι Χριστιανοί σχολιαστές, μη μπορώντας να πιστέψουν αυτό που λέει απλά το κείμενα, έχουν προσπαθήσει να υπονοήσουν πως ο Φήλιξ υπονοούσε πως οι Χριστιανοί λατρεύουν έναν ανθρώπινο, εσταυρωμένο Ιησού, παρόλο που τίποτε στα γραφόμενά του δεν προδίδει κάτι τέτοιο και αντίθετα το αρνείται. (Οι πατέρες μετά τη Σύνοδο της Νικαίας, στη μετάφρασή τους δίνουν σ'αυτό το κεφάλαιο τον τίτλο: “Επιχείρημα: Ούτε αληθεύει πως ένας άνθρωπος δεμένος στο σταυρό λόγω των εγκλημάτων του λατρεύεται από τους Χριστιανούς, γιατί όχι μόνο πιστεύουν πως ήταν αθώος, αλλά θεωρούν πως ήταν και Θεός.” Τι σχέση έχει αυτό με το κείμενο; Ο Φήλιξ δε λέει τίποτα τέτοιο. Οι μεταφραστές βλέπουν στο κείμενο πράγματα που νομίζουν πως θα έπρεπε να υπάρχουν.)

---

Προσπαθώντας να εξηγήσουν αυτή τη σιωπή των πρώτων Χριστιανών για έναν ιστορικό Ιησού, ακόμα και την κατάφωρη άρνηση του Φήλιξ, κάποιοι σύγχρονοι απολογητές καταφεύγουν σε πραγματικά παράλογες στρατηγικές. Η πιο συνήθης είναι ο ισχυρισμός πως οι αρχαίοι απολογητές θεωρούσαν πως το κοινό τους θα έβρισκε πολύ ακραίο το δόγμα της ενσάρκωσης, οπότε δεν προσπάθησαν να το υπερασπιστούν.

Σκεφτείτε όμως τι σημαίνει αυτό. Πραγματικά πρέπει να πιστέψουμε πως οι αρχαίοι απολογητές αμέσως εγκατέλειψαν το πιο σημαντικό δόγμα ολόκληρης της θρησκείας τους φοβούμενοι την κριτική; Το κάνουν οι σύγχρονοι ευαγγελίζοντες αυτό; Άλλωστε, όπως θα έλεγαν σίγουρα οι σύγχρονοι Χριστιανοί, χωρίς το δόγμα της ενσάρκωσης δεν υπάρχει Χριστιανισμός. Αν δε επρόκειτο να υποστηρίξουν τον ακρογωνιαίο λίγο της θρησκείας τους, τότε γιατί καν κάνανε τον κόπο να γράψουνε;

Το έργο του Αθηναγόρα γράφτηκε με αποδέκτη τον αυτοκράτορα, με στόχο να τον πείσει να σταματήσεις τους διωγμούς και τις δολοφονίες των Χριστιανών. Δε θα εκνευριζόταν πολύ περισσότερο ο αυτοκράτορας αν μάθαινε αργότερα πως ο Αθηναγόρας έγραφε ψέματα για τη βάση της θρησκείας του; Ομοίως πολλοί από τους άλλους απολογητές γράφανε με σκοπό να προσηλυτίσουνε. Ακόμα και να δεχτούμε πως φοβόντουσαν να υπερασπιστούν το δόγμα της ενσάρκωσης, τι νόημα θα είχε να προσηλυτίσουνε κάποιους σε μία θρησκεία που έμοιαζε ελάχιστα με το Χριστιανισμό; Μετά τον προσηλυτισμό μήπως θα πέρνανε το νεοφώτιστο στην άκρη και θα του λέγανε “Αχ, ναι... ξέχασα να σου πω κι αυτό” και μετά θα του ρίχνανε στη μούρη ένα δόγμα που αλλάζει τελείως τη νεόδμητη πίστη; Όχι, είναι παράλογο να θεωρήσουμε πως οι αρχαίοι απολογητές κάνανε κάτι τέτοιο. Αν αφήσουμε τα γραπτά τους να μιλήσουν μόνα τους αντί να τους επιβάλλουμε τις δικές μας ευαγγελικές προκαταλήψεις, το προφανές συμπέρασμα είναι πως οι άνδρες αυτοί επιχειρηματολογούσαν λες και πράγματι δεν πίστευαν σε έναν ιστορικό Ιησού Χριστό. Πίστευαν σε ένα Λόγο, αλλά δεν θεωρούσαν πως ο Λόγος είχε ενσαρκωθεί ποτέ στη Γη.

Ο κήπος της Γεσθημανή

Αναλογιστείτε τη σκηνή στον Κήπο της Γεσθημανή. Όλοι οι Συνοπτικοί λένε την ιστορία περίπου το ίδιο (εκτός από τον Ιωάννη που την παραλείπει επειδή δεν του αρέσει να δείχνει τον Ιησού σε στιγμές ανθρώπινης αδυναμίας). Τη νύχτα πριν τη σύλληψή του, τη νύχτα πριν τη σταύρωσή του, ο Ιησούς νιώθει για μία φορά στη ζωή του ανησυχία, ίσως και φόβο για το μέλλον. Σε έναν κήπο ονόματι Γεσθημανή αφήνει τους περισσότερους μαθητές του πίσω, παίρνοντας μαζί του μόνο τον Πέτρο, τον Ιάκωβο και τον Ιωάννη και τους λέει να τον φυλάνε ενώ πάει να προσευχηθεί. Όταν επιστρέφει τους βρίσκει και τους τρεις να κοιμούνται. Αυτό συμβαίνει άλλες δυο φορές για έμφαση και έπειτα έρχεται ο Ιούδας με τους στρατιώτες για να τον συλλάβουν. Η ιστορία βρίσκεται στον Μάρκο στο κεφάλαιο 14, στον Ματθαίο στο 26 και στον Λουκά στο 22.

Το πρόβλημα είναι το εξής: τα ίδια τα ευαγγέλια λένε πως ενώ ο Ιησούς προσευχόταν, οι μαθητές είχαν μείνει πίσω με εξαίρεση τον Πέτρο, τον Ιάκωβο και τον Ιωάννη, που και αυτοί κοιμόντουσαν. Εν ολίγοις, κανείς δεν παρακολουθούσε τον Ιησού να προσεύχεται. Ωστόσο τα ευαγγέλια καταγράφουν τη σκηνή σαν να μην αποτελεί αυτό πρόβλημα! Πώς γίνεται αυτό; Ποιος τα κατέγραψε αυτά;

Οι Φαρισαίοι πηγαίνουν στον Πιλάτο

Το ίδιο πρόβλημα εμφανίζεται στο τέλος του Ματθαίου 27,62-66. Οι Φαρισαίοι πηγαίνουν κρυφά στον Πιλάτο και του ζητάνε να βάλει φρουρούς στον τάφο για να εμποδίσουν τους Χριστιανούς να κλέψουν το σώμα του αρχηγού τους. Πώς γίνεται να βρίσκεται αυτό μέσα σε ένα ευαγγέλιο; Ποιος τα κατέγραφε αυτά; Σίγουρα κανείς από τους μαθητές του Ιησού ή τους υποστηρικτές του δεν ήταν παρόντες στο περιστατικό αυτό.

Οι πειρασμοί του Ιησού στην έρημο

Άλλη μια φορά, σε άλλη μία διάσημη ευαγγελική περικοπή, βλέπουμε τους ευαγγελιστές να καταγράφουν πληροφορίες για τη ζωή του Ιησού στις οποίες δε θα έπρεπε να είχαν πρόσβαση. Μετά τη βάπτισή του ο Ιησούς πηγαίνει στην έρημο για να νηστέψει για 40 μέρες και ο Σατανάς τον πειράζει προσφέροντάς του δύναμη και δόξα. Και πάλι –ποιος τα καταγράφει αυτά; Πήγε κάποιος ευαγγελιστής μαζί του στην έρημο; Μήπως πήγαν παραπάνω; Γιατί ο Μάρκος έγραψε πρώτος το ευαγγέλιό του, αλλά οι άλλοι γράφουν περισσότερες λεπτομέρειες. Αλλά κι αυτό είναι αδύνατο γιατί, σύμφωνα με τους Συνοπτικούς, ο Ιησούς κάλεσε τους πρώτους μαθητές μετά τους πειρασμούς του.

Η συνωμοσία μεταξύ Φρουρών και Φαρισαίων

Και πάλι στο Ματθαίο στο 28,11-15 βλέπουμε να καταγράφεται χωρίς δυσκολία μια σκηνή την οποία κανείς ακόλουθος του Ιησού δε θα μπορούσε να είχε δει. Σ'αυτή την περίπτωση έχουμε τους ιερείς να συνωμοτούν με τους φρουρούς μετά την ανάσταση και να τους δωροδοκούν για να πουν πως οι μαθητές κλέψανε το σώμα του. Ήταν παρών ο Ματθαίος για να το ακούσει αυτό; Πώς είναι δυνατόν τα ευαγγέλια να καταγράφουν περιστατικά που οι συγγραφείς δεν θα μπορούσαν να έχουν δει οι ίδιοι; [ΣτΜ: Σ'αυτή την περίπτωση πάντως, θα μπορούσαν οι μαθητές να είχαν δει τους Ρωμαίους να διαδίδουν τη φήμη και εύλογα να υπέθεσαν πως υπήρξε κάποια συνωμοσία.]

Η λίστα είναι μεγάλη. Ο Ματθαίος στο 27,19 γράφει για ένα γράμμα που έστειλε η γυναίκα του Πιλάτου στον άντρα της και στο 27,3-8 περιγράφει πως ο Ιούδας επέστρεψε τα αργύρια στους ιερείς και μετά κρεμάστηκε από τις τύψεις. (Μήπως έκανε μια γρήγορη παράκαμψη για να τα πει στους μαθητές;) Ο Λουκάς στο 7,39 μας λέει τι σκεφτόταν ένας Φαρισαίος.

Όλα αυτά είναι πληροφορίες που οι συγγραφείς των ευαγγελίων δε θα έπρεπε να ξέρουν. Ωστόσο, αν υποθέσουμε πως απλά γράφανε μια φανταστική ιστορία χρησιμοποιώντας διήγηση τρίτου προσώπου, το πρόβλημα αυτό εξατμίζεται.

Η προφανής χριστιανική απάντηση σ'αυτά είναι ότι οι συγγραφείς των ευαγγελίων θα μπορούσαν να τα έχουν μάθει όλα αυτά μέσω θείας αποκάλυψης, αλλά υπάρχει απάντηση σ'αυτό. Βάσει της παραδοσιακής εξήγησης, οι συγγραφείς γράψανε πράγματα που βίωσαν οι ίδιοι ως επί το πλείστον. Αλλά αυτές οι αποκαλυψούλες βρίσκονται σκόρπιες σε όλο το κείμενο και δεν ξεχωρίζουν από το υπόλοιπο κείμενο, ούτε αναφέρεται πως αυτά διαφέρουν από τα υπόλοιπα που καταγράφονται. Αν κάποια τα είδαν οι ίδιοι, ενώ άλλα τους αποκαλύφθηκαν θαυματουργά από το Θεό, δε θα έπρεπε να κάνουν αυτή τη διάκριση; Δε θα έπρεπε να είχαν γράψει μια σημείωση για να ξέρει ο αναγνώστης τη διαφορά; Δεν πρόκειται για παράλογη απαίτηση -ο Παύλος το κάνει αυτό στο Α΄ προς Κορινθίους 7, όπου διακρίνει τις θείες εντολές από τις δικές του απόψεις. Γιατί δεν το κάνουν αυτό οι ευαγγελιστές; Γιατί ο Παύλος το θεωρεί απαραίτητο, αλλά αυτοί όχι; Ο Λουκάς μάλιστα το αποκλείει και ως πιθανότητα όταν από τους πρώτους στίχους μας λέει πως η ιστορία του βασίζεται σε αυτόπτες μάρτυρες. Πουθενά δεν αναφέρει πως μέρος της είναι από αποκάλυψη. Είναι σημαντική παράλειψη, για να μην πω προσβολή προς το Θεό, το να μάθεις πράγματα με θαυμαστό τρόπο και μετά να τα παρουσιάσεις λες και τα είδες να συμβαίνουν με τα μάτια σου.

Επιπλέον, αν όντως είχαν μάθει πράγματα μέσω αποκάλυψης, τότε είναι σχεδόν σίγουρο πως οι ευαγγελιστές θα το ανέφεραν στα γραπτά τους. Το “δεν ήσασταν εκεί για να τα δείτε αυτά” θα ήταν σίγουρα η πιο συχνή ένσταση κατά του πρώιμου Χριστιανισμού και σίγουρα δε θα βοηθούσε το ότι οι ευαγγελιστές κατέγραφαν περιστατικά που δε βίωσαν οι ίδιοι. Η μόνη άμυνα θα ήταν να αποκαλύψουν με πιο τρόπο έμαθαν αυτές τις πληροφορίες, αλλά δεν το κάνουν.